Toplumsal cinsiyet eşitsizliğinin sona ermesi için diğer alanlarda süren mücadelenin yanı sıra ulusal ve yerel ölçekli bütçelerin toplumsal cinsiyet eşitliğine etkilerinin irdelenmesi elzemdir. Her ne kadar eşit haklar ve fırsat eşitliği yasalarla güvence altına alınmış olsa da, çoğu zaman yasalar tek başına eşitliğin sağlanması için yeterli olmuyor. Kamu bütçe politikalarının toplumsal cinsiyet eşitliğini gözetmemesi ve farklı yaşam deneyimlerinin ihtiyaç ve önceliklerinin çeşitliliğini gören bütçelerin hazırlanmaması, yasal haklardan yararlanılmasını da güçleştirir. Örneğin Türkiye’de isteğe bağlı kürtaj yasal bir hak olmasına rağmen, bu hakkın hayata geçişini kolaylaştırmak ancak kamunun bu alanda çalışacak personele, bina, teçhizat ve malzemeye bütçe ayırmasıyla mümkündür.
Bütçe denildiğinde, toplumsal cinsiyet açısından tarafsız, mali ve teknik belgeler akla gelmekte ve görünüşte bu metinlerde ne kadınlara ne de erkeklere dair özel bir vurgu yer almaktadır. Ancak, ister ulusal ölçekte isterse yerel düzeyde hazırlanmış olsunlar bütçeler, karar alıcıların etkisinde kaldığı toplumsal çıkar gruplarının öncelik ve tercihlerini yansıtan politik metinlerdir. Söz konusu çıkar grupları içinde örgütlü olmayan toplumsal kesimlerin yer alamadığını ve bu noktada belki de en az sesi duyulanların kadınlar olduğunu söylemek yanlış olmaz. Günün sonunda katılımcı olmayan ve kendi eril “çıkarları” doğrultusunda sadece erkeklerin hazırladıkları, kadınları ve LGBTİ+‘ları dikkate almayan bütçeler ortaya çıkar ve bu özellikleriyle de bütçeler eril çıkarlara hizmet etmeyi sürdürür.
Oysa, kadınların ve kız çocuklarının özgül ihtiyaçları, farklı öncelikleri vardır ve bunlar kimi zaman pozitif ayrımcılığı gerektirir. Yani toplumsal cinsiyete dayalı ayrımcılığın ortadan kalkması için salt “eşitlik” de tek başına yeterli olmaz. İşte toplumsal cinsiyete duyarlı bütçe de, eşitliğin hayata geçmesinde önemli bir araçtır. Bütçelerde yapılacak küçük değişiklikler, örneğin karar süreçlerinin kadınların, kadın ve LGBTİ+ örgütlerinin de katılımına açık olması ve onların gerçek sorun ve ihtiyaçlarının bu belgelerde karşılık bulması, toplumsal cinsiyet eşitsizliğinin de bertaraf edilmesine katkı sunacaktır.
Toplumsal cinsiyete dayalı bütçeleme (TCDB) yeni sayılabilecek bir yaklaşımdır; tarihi 1980’lerin başlarına uzanır. İlk örneği Avusturalya’da 1983 yılında iktidara gelen İşçi Partisi hükümetinin girişimi ile 1984 yılı federal bütçesinin bir eki olarak hazırlanan ¨Kadın Bütçe Beyanı¨ (Women’s Budget Statement) belgesi olmuştur (Sharp vd., 2020). Bu belge merkezi yönetim bütçesinde sonraki yılın vergi ve harcama kararlarının kadınlar açısından ne ifade ettiğini anlatmakta; istihdam, emekli aylıkları, sağlık, eğitim, barınma, güvenlik, adalete erişim, engellilik, bakım emeği konularına ayrılan bütçelerin bu alanlarda -kadınların mevcut durumu dikkate alındığında- kadınlar üzerindeki olası etkilerinin ne olabileceğini ortaya koymaktaydı (Women’s Budget Statement, 1989). O gün için çok ilerici bir adım olsa da tamamen hükümet görevlilerinin hazırladığı ve sivil alanın katılımına açık olmamaları nedeniyle eleştirilebilecek ¨Kadın Bütçe Beyanı¨nın ilk yıllardaki örnekleri çok uzunken, zamanla belli bir standarda oturtulup daha okunası metinler halinde sunulmaya başlandı. Bu uygulama 90’ların ortasında yaşanan hükümet değişikliği sonrasında yeni iktidar tarafından devam ettirilmese de bu alandaki başka çalışmalara ilham olmuştur. Avusturalya ile aynı dönemlerde, 1989’da İngiltere’de kurulan Kadın Bütçe Grubu (Women’s Budget Group,[1] WBG), Avusturalya örneğinden farklı biçimde tamamen sivil bir inisiyatif olarak doğdu. Bu alanda ürettikleri eserlerden de tanıdığımız Diane Elson, Susan Himmelweit gibi isimler WBG’ın kurucuları arasında yer aldılar. WBG hala İngiltere bütçesinin toplumsal cinsiyet eşitliğine etkisi üzerine yıllık raporlar yayınlamakta, ayrıca özel olarak bütçelerin; vergi, sosyal politika, iş yaşamı, eğitim, sağlık, ücretli ve ücretsiz emek gibi konulardaki toplumsal cinsiyet etkisi üzerine analizler yapmaktadır (WBG, 2020). Birleşik Krallık’ta bir başka toplumsal cinsiyete duyarlı bütçeleme örneği de, İskoç Kadın Bütçe Grubu’nun (Scottish Women’s Budget Group, SWBG) çabasıyla İskoçya Parlamentosu’nda bu alanda çalışacak bir Eşit Bütçe Danışman Grubu’nun kurulmasıdır (Scottish Government, 2020). Bu grubun üyeleri bütçe hazırlık sürecinde de Meclis Maliye Komisyonu toplantılarına davet edilerek taslak üzerindeki görüşleri dinlenmiştir (Scottish Parlieament, 2006).
Türkiye’de toplumsal cinsiyete duyarlı bütçeleme çalışmalarının nasıl başlayıp ilerlediğine baktığımızda ise bu alandaki birikimin merkezi yönetim bütçesi düzeyindeki uygulamalardan çok yerel yönetimler odağında sürdüğünü söyleyebiliriz. Merkezi yönetim düzeyindeki ilk adım, 2012 yılında TBMM Kadın Erkek Fırsat Eşitliği Komisyonu altında bütçe sürecine cinsiyet perspektifinden bakmayı ve kamu harcamalarında ve hizmetlerinde cinsiyet eşitsizliği yaratan durumları tespit etmeyi hedefleyen bir Toplumsal Cinsiyete Duyarlı Bütçeleme Alt Komisyonu kurulması oldu. Bu komisyon 2012-2013 yılları boyunca 20 toplantı gerçekleştirdi ve bu toplantılarda kamu kurumu temsilcileri, kadın örgütleri ve sivil toplum örgütleri temsilcileri, uzmanlar, akademisyenler dinlenerek Türkiye’de o güne dek hayata geçen toplumsal cinsiyete duyarlı bütçeleme uygulamalarının derlenmesi ve ileriye yönelik yapılabilecekler konusunda bir yol haritası oluşturulması hedeflenmişti. Alt Komisyonun çalışmaları 2014 yılında rapor olarak da yayınlanmıştır.[2] Bununla birlikte 10. Kalkınma Planı, madde 257, toplumsal cinsiyete duyarlı bütçeleme konusunda farkındalık oluşturulması ve örnek uygulamaların geliştirilmesi vurgusuna yer vererek[3] bu alanda merkezi idare düzeyinde bir taahhüt olması açısından umut vermiş olsa da, 11. Kalkınma Planı’nda bu sürdürülmediği gibi, bir paradigma değişikliğini düşündürürcesine toplumsal cinsiyet kavramının bile kullanılmadığı bir planla karşılaşılmıştır.[4]
Bunun yanı sıra, Birleşmiş Milletler Kadınların İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi Ortak Programı kapsamında bakanlıklar, yerel yönetim birlikleri ve sivil toplum örgütlerinin işbirliği ile hayata geçen ve “Kadın Dostu Kentler” adıyla anılan proje ile Türkiye’de toplumsal cinsiyete duyarlı bütçeleme konusunda 2011-2015 yılları aralığında, proje illerinde eğitimler gerçekleştirilmiştir. Bu eğitimler, bu konuda hem seçilmiş meclis üyeleri ve belediye personeli hem de sivil toplum üzerinde kapasite geliştirici bir etki yaratmıştır. Ayrıca bu eğitimlerin, proje illerinde yer alan ancak proje kapsamı dışında kalan ilçe belediyeleri ve başka illerdeki belediyelerin benzer uygulamaları için de ilham veren çıktıları olmuştur.[5] Ancak projenin sonlanmasının hemen ardından erken dönemde projenin etkisini değerlendiren çalışmalarda kentlerin çeşitli maddi göstergeler açısından gelişme ve iyileşme eğilimine rağmen, toplumsal yaşam bağlamında henüz eşitlik tesis etmekten uzak oldukları tespiti de yapılmıştır (Şenesen vd., 2017).
Bunlarla birlikte, Türkiye’de kendi inisiyatifleri ile toplumsal cinsiyete duyarlı bütçelemeyi uygulayan çok sayıda belediye olduğunu söyleyebiliriz. Yanısıra yine bütçe eşitlik raporlaması yapan belediyeler de görülmektedir. Örneğin, Eskişehir Odunpazarı Belediyesi Bütçe Uygulama Eşitlik Raporu’nu 2017 yılından bu yana düzenli olarak hazırlamakta ve kamuoyu ile paylaşmaktadır.[6] Yine İstanbul Beylikdüzü Belediyesi Eşitlik Birimi de yıllık performans programında yer alan hedefleri yapabilirlik yaklaşımı temelinde ayrıştırarak yıl sonunda bu hedeflere yönelik bütçe kaynak dağılımının cinsiyet, yaş ve mekan temelinde nasıl gerçekleştiğini raporladığı Hizmette Eşitlik Raporunu hazırlamakta ve icracı birimlerle paylaşmaktadır. Ayrıca Avrupa Yerel Yaşamda Kadın Erkek Şartı’nın imzacısı olan ve şartta yer alan toplumsal cinsiyete duyarlı bütçeleme yapma taahhüdünü vermiş olan Türkiye’den 22 belediye de bu alanda atacakları adımlara dair umudumuzu diri tutmamızı sağlamaktalar.[7]
Kaynakça
KEFEK (2014). Toplumsal Cinsiyete Duyarlı Bütçeleme Komisyon Raporu. TBMM Kadın Erkek Fırsat Eşitliği Komisyonu, Yayın No: 14. Ankara.
Günlük Şenesen, G., Yücel, Y., Yakar Önal, A., Ergüneş N., Yakut-Çakar, B. (2017). Kadınsız Kentler, Toplumsal Cinsiyet Açısından Belediyelerin Politika ve Bütçeleri. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
Scottish Government (2020). Equality Budget Advisory Group. https://www.gov.scot/groups/equality-budget-advisory-group/#:~:text=The%20Equality%20Budget%20Advisory%20Group,rights%20approach%20to%20the%20budget.
Scottish Parliament (2006, October 3). Finance Committee Meeting on 2007-2008 Budget. https://www.parliament.scot/parliamentarybusiness/report.aspx?r=1592&mode=html
Sharp, R., Costa, M. ve Siobhan, A. (2020, September 30). The federal budget used to be accompanied by a women’s impact statement: We need it back. SmartCompany. https://www.smartcompany.com.au/finance/womens-budget-statement/.
Women’s Budget Group (2020). WBG Spending Review Response, November 2020 : Austerity in place of ambition. https://wbg.org.uk/wp-content/uploads/2020/12/WBG-Spending-Review-Response-1.pdf
Women’s Budget Statement (1989). Women’s Budget Statement – 1989-90 (Budget related paper No. 6). https://parlinfo.aph.gov.au/parlInfo/search/display/display.w3p;query=Id%3A%22publications%2Ftabledpapers%2FHPP032016009302%22;src1=sm1
[2] https://www5.tbmm.gov.tr/develop/owa/komisyon_tutanaklari.goruntule?pTutanakId=48
[3] https://www.sbb.gov.tr/wp-content/uploads/2018/11/Onuncu-Kalk%C4%B1nma-Plan%C4%B1-2014-2018.pdf
[4] https://www.sbb.gov.tr/wp-content/uploads/2019/07/OnbirinciKalkinmaPlani.pdf
[5] Proje hakkında kapsamlı bilgi için bkz. http://www.kadindostukentler.com/
[6] 2020 yılı raporu için bkz. https://www.odunpazari.bel.tr/guncel/duyurular/2020-yili-butce-uygulama-esitlik-raporu
[7] 36 ülkeden 1823 belediyenin imzaladığı şartı Türkiye’den Mart 2021 itibari ile 22 belediye imzalamıştır. İmzacı belediyeler için şu harita incelenebilir, bkz. https://charter-equality.eu/atlas-of-signatories-of-the-charter/presentation.html
Yayınlanma Tarihi: 19.11.2021
