Feminist sakatlık kuramı, feminizm ve sakatlık çalışmalarının kesişimini içeren bir kuramdır. Bu kuram sakatlığı bir analiz kategorisi olarak ele alıp sakatlık/sağlamlık sistemini feminist bir bakış açısıyla analiz eder. Kadınların, queerlerin sakat olmaktan gelen özgün deneyimlerini ve bu deneyimler etrafında kurulu bütün söylemsel ve kültürel inşayı anlamayı amaçlar. Öte yandan bu kuram sakat kadınların ve queerlerin temsilini sorunsallaştırdığı için de önemlidir. Çünkü sakat kadınlar “sağlam” kadınlara göre farklı alanlarda farklı bir marjinalleştirilme deneyimiyle karşılaşırlar (KASDAF, 2021). Fakat sakatlık ve cinsiyete dayalı ayrımcılık olarak bedenin nasıl olması gerektiğini belirleyen toplumsal normların özneleri olmaları, onların benzer baskı biçimlerini paylaşmalarına neden olur. Bu noktada feminist kuram muhalif ve eleştirel bir olanaklar bütünü (Kafer, 2013) olarak sakatlık çalışmalarına katkı sunabilir.
Sakatlık çalışmaları tıbbi model ve sosyal model tartışmalarıyla başlamıştır. Biyolojik olarak “normal” bir insan bedeni tahayyülüne dayanan tıbbi model, normallik dışında kalan bedenleri eksik, sakat olarak işaretler ve tedavi etmek ister. Tıbbi modele göre, bedensel hasarı tedavi etmek tıbbi otoritenin görevi olsa da, sakatlık ve toplumsal uyum bireyin kişisel problemidir. Öte yandan disability (sakatlığın toplumsal inşası) ve impairment (bedensel eksiklik) ayrımını vurgulayan sosyal model ise tıbbi modelin bu yaklaşımını eleştirerek sakatlığın deneyimlenme biçiminin ve bu deneyimlerin etrafında örülen anlam ve temsillerin yapısal, sosyal ve kültürel normlardan kaynaklandığını belirtir.
Feminist kuram ve eleştirel sakatlık çalışmalarının kuramsal dayanışması, normatif beden anlayışı ve sağlamlık/sakatlık sisteminin patolojik beden düşüncesinin eleştirisinde ortaya çıkar. Feminist bağlamda bedenin normatif kabulü, toplumsal cinsiyet sisteminin inşa ettiği belirli kadınlık normlarıyla belirlenmiş bedenleri kapsar. Bu normatif determinist yaklaşım aynı şekilde sağlamlık/sakatlık sistemini üreterek “sağlam” bedenlerin meşruiyetini kabul eder ve sakat bedenleri toplumsal sistemi huzursuz edenler olarak işaretler.
Feminist kuramdan ilham alan eleştirel sakatlık çalışmaları, tıbbi modelin bedenin biyolojik kısmıyla ilgilenirken sosyal modelin sakatlığın toplumsal inşasına önem vermesini, tıpkı feminist kuramdaki cinsiyet/toplumsal cinsiyet gibi düalist bir tartışmayı yeniden ürettiği için eleştirmiş, bedenin normatif inşasını sorgulamıştır. Dolayısıyla feminist kuramsal yaklaşım sakatlık çalışmalarına erkek egemen sistemin iktidar ilişkilerini, bedenin patolojikleştirilmesi bağlamında analiz etme farkındalığı sağlayabilmektedir. R. Garland Thomson’ın ([2002] 2011) ifadesiyle “Feminist sakatlık kuramının temel amacı, insanın çeşitliliğini, bedenin maddiliğini, çokkültürlülüğü ve bedensel farkları yorumlayan toplumsal oluşumları anlama tarzımızı sınırlayan engellerle yüzleşmek ve ufkumuzu genişletmektir.”
Feminist kuramda sakatlık tartışmaları 1980’li yılların sonunda, ABD ve İngiltere’de başlamıştır. Sakat feminist kuramcılar, sakatlığı toplumsal cinsiyet, ırk, sınıf gibi bir kategori olarak kabul ederek sakatlık/sağlamlık sistemini ve normatif beden düşüncesini eleştirmişlerdir.
1990’lı yıllarda sakat feminist kuramcı Susan Wendell, Feminism, Disability and Transcendence of the Body’de (1993) feminizmin temel kaygılarından birinin, erkeklerin şiddet, zorlama, hukuk ve kurumsallaşmış tıp yoluyla kadın bedenlerinin üreme ve cinsellik süreçleri üzerinde kontrolü olduğunu, feminizmin bu kontrol karşısında kadınların bedenleri hakkında karar verme ve bedensel acılarını azaltmaya odaklandığını söylemiştir. Fakat Wendell, bedensel kontrolün her zaman mümkün olmadığı ve feminizmin kontrolü mümkün olmayan, önlenemeyen bedensel acı deneyimlerine odaklanması gerekliliğinden bahsetmiştir. Barbara Hilyell, Feminism and Disability (1997) kitabında sakatlığa feminist bir perspektifle bakmayı vurgulamıştır. Susan Wendell, The Rejected Body: Feminist Philosophical Reflections on Disability’de (1997) engelliliğin de toplumsal cinsiyet gibi biyolojik gerçeklikten inşa edildiğinden bahsetmiştir.
Öte yandan yine 90’lı yıllarda feminizm ve sakatlık çalışmalarında sakat kadınların cinselliklerine ve anneliklerine dair önemli tartışmalar da bulunmaktadır. Jenny Morris, “Personal and Political: A Feminist Perspective on Researching Physical Disability” (1992) başlıklı makalesinde sakat kadınların eşit yaşama, çocuk sahibi olma, kendi cinselliklerini belirleme hakkına sahip olma konularına değinerek sakat kadın bireylerin annelik deneyimlerinin zorluklarından bahsetmiştir. Harlan Hahn, “The Politics of Physical Differences: Disability and Discrimination” (1988) başlıklı yazısında sakat bireylerin sakat olmayanlar için uyandırdığı estetik ve varoluşsal kaygılardan bahseder. Sakat kişilerin kültürel olarak vurgulanan insan fiziği ve davranışı imgelerini sunmadıkları için aseksüel olarak görüldüklerini ve “estetik cinsel isteksizliğin” sonucu olarak sosyal ve cinsel ilişki kurma konusunda sınırlı olanaklara sahip olduğunu belirtmiştir (Hahn,1988). Dolayısıyla ataerkinin fiziksel kuvvete dayalı sağlam beden ideali ve kadın bedeninin fiziksel çekicilik ve zarafetine dair normatif düşüncesi feminist sakatlık kuramının sorunsallaştırdığı bir konu olmuştur.
2005 yılında ise R. Garland Thomson, sakatlığın toplumsal cinsiyet, ırk ve cinsellik gibi sosyal kategorilerle ayrılmaz bir şekilde bağlantılı olduğunu analiz ettiği yazısı “Integrating Disability, Transforming Feminist Theory’i yazmıştır. Yine 2000’li yıllarda feminist queer tahayyül, sakatlık çalışmalarında etkili olmaya başlamıştır. Robert McRuer “Compulsory Able-Bodiedness and Queer/Disabled Existence” (2006) yazısında zorunlu heteroseksüellik ve zorunlu sağlam bedenlilik arasında kurduğu bağlantıyla heteronormative ve sağlamcı anlayışı eleştirmiştir. Alison Kafer ise Feminist, Queer, Crip’te (2013) sakatlığı üreme politikaları, eko-feminizm ve siborg kuramının yanı sıra eşcinsellik gibi bağlamlarda ele alarak sakat bireylerin geleceğinin nasıl geleceksizlik olarak hayal edildiğini eleştirel ve disiplinlerarası bir perspektifle yorumlamıştır.
Türkiye’de ise sakatlığın eleştirel ve feminist bağlamda ele alınması, çeşitli sivil toplum kuruluşları ve akademik camiada bu konuyla ilgilenen akademisyenler sayesinde gerçekleşmiştir. 2012 yılında Mimar Sinan Üniversitesi Sosyoloji bölümü akademisyenlerinden Sibel Yardımcı’nın Cinsellik Muamması adlı kitapta yer alan “Sakatlık Çalışmalarında Queer Ufku: Türkiye’de Bu Etkileşimin Zorluğu ve İmkanları Üzerine” başlıklı yazısı Türkiye’de queer sakatlık çalışmalarının imkanlılığını sorgulamıştır. 2013 yılında SPOD’un Sakat LGBTİ Çalışma Grubu, sakat LGBTİ’lere normatif beden anlayışını sorgulayan eleştirel bir tartışma alanı sağlama amacıyla kurulmuştur.[1]
Son olarak Cinsel Sağlık ve Üreme Sağlığı Hakları Platformu (CİSÜ) üyelerinden Engelli Kadınlar Derneği’nin de (ENG-KAD) dahil olduğu çeşitli sivil toplum örgütleri, 12 Şubat 2023’te, 6 Şubat depremleri sonrası afet bölgesindeki sakat bireylerin psikolojik, fiziksel, sosyal ve mekansal erişebilirlik gibi yaşamsal ihtiyaçlarının nasıl karşılanacağı üzerine “Psikolojik İlkyardım ve Afette Engelliler” adlı bir etkinlik düzenlemiştir.[2]
KAYNAKÇA
Hahn, H. (1988). The Politics of Physical Differences: Disability and Discrimination. Journal of Social Issues, 44(1), 39-47.
Kadınlar için Fiziksel Aktivite Derneği (KASDAF). (2021). Türkiye’de Sporda Toplumsal Cinsiyet Raporu. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Spor Bilimleri Fakültesi.
Kafer, A. (2013). Feminist, Crip, Queer. Indiana University Press. Indiana.
Davis, L. (2006). The Disability Studies Reader. Routledge. New York.
Morris, J. (1992). Personal and Political: A Feminist Perspective on Researching Physical Disability. Disability, Handicap & Society, 7(2), 57-166.
Thomson, G. R. (2005). Integrating Disability, Transforming Feminist Theory. NWSA Journal, Vol. 14, No. 3, 1-32.
Thomson, G., R. (2011). Sakatlığın Dahil Edilmesi, Feminist Kuramın Dönüştürülmesi, (Editör) D. Bezmez, S. Yardımcı, ve Y. Şentürk, Sakatlık Çalışmaları Sosyal Bilimlerden Bakmak içinde (ss. 521-548) (Çeviren, F. Aydar) İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları.
Wendell, S. (1993). Feminism, Disability and Transcendence of the Body. Canadian Woman Studies/Les Cahiers De La Femme, 13(4), 116.
Yardımcı, S. (2012). Sakatlık Çalışmalarında Queer Ufku: Türkiye’de Bu Etkileşimin Zorluğu ve İmkanları Üzerine. C. Çakırlar ve S. Delice (Ed.), Cinsellik Muamması: Türkiye’de Queer Kültür ve Muhalefet içinde (s. 223-247). İstanbul: Metis Yayınları.
[1]https://spod.org.tr/sakat-lgbti-gunleri/
[2] https://cisuplatform.org.tr/psikolojik-ilk-yardim-ve-afette-engelliler-etkinligi-gerceklestirildi/
Yayınlanma Tarihi: 27.10.2023
