Modern temsili demokrasiler, toplumsal mücadelelerle kurulmuştur.[1] Uzun zaman yalnızca asillerin ve mülk sahibi zengin sınıfların alanı olarak görülen siyasetin demokratikleşmesi, genel oy hakkının yaygınlaşması, yani vatandaşlık temelinde geniş toplumsal kesimlerin siyasete katılması ile mümkün olmuştur. Fakat 18. yüzyıldan başlayarak bu kesimleri harekete geçiren eşitlik, özgürlük, adalet gibi ilkeler, her ne kadar evrensel iddialarla tartışılmışsa da aslında başlangıçta erkeklerin erkekler için dile getirdiği ilkelerdi. Oy hakkı talebi, cinsiyetçi bir anlayışla kadınları dışarıda bırakıyor, modern ulus devletler, bu anlayışı temel alan bir cinsiyet sözleşmesine dayanıyordu (Pateman, 1988).[2] Örneğin, Fransız Devrimi’nin temelini oluşturan 1789 İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirgesi, cinsiyetli bir dil olan Fransızca’da esasen “erkek yurttaş”ların haklarından bahseden bir metindi.
Kadınlar, vatandaşlık tanımından ve oy ve siyasi temsil hakkından dışlanmalarına daha en başından tepki vermekte gecikmedi. Fransa’da kadın hakları mücadelesinin öncülerinden kabul edilen Olympe de Gouges’in, İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirgesi’ne cevaben kaleme aldığı ve Fransız Devrimi’nin evrensellik iddiasının ancak kadınların da hakları tanındığında tamamlanacağının altını çizen 1791 tarihli Kadın ve Kadın Yurttaş Hakları Bildirgesi, bu tepkilerin en erken örneklerinden biridir (Scott,1997). Fakat kadınların eşit yurttaşlık talebi ve bu talep çerçevesinde gelişen siyasal haklar mücadelesi, esas olarak 19. yüzyılın ortasından itibaren Amerika ve İngiltere gibi ülkelerden başlayarak, bu mücadeleyi temel alan kadın örgütlerinin kurulmasıyla etkili bir harekete dönüştü. Bu hareket, eğitim, aile, çalışma hayatı gibi alanlarda kadın-erkek eşitliğini savunan, yasal düzenlemelerle bu eşitliğin sağlanmasını talep eden ve yaygın olarak Birinci Dalga olarak adlandırılan feminist hareketin bir parçasını oluşturdu.
Kadınların siyasal haklarını elde etmeye odaklanan eylemlilik süreci ve örgütler Süfraj Hareketi olarak bilinir. Latince oy anlamına gelen suffragium kelimesinden türemiş süfraj, oy verme ya da seçme hakkı anlamına gelir. Dolayısıyla da aslında Evrensel Süfraj Hareketi, vatandaşlık temelli seçme ve seçilme hakkı mücadelelerinin genel adıyken, Süfraj Hareketi giderek kadınların oy hakkı mücadelesi ile özdeşleşmiş, Kadınların Süfraj Hareketi yerine kullanılır olmuştur. Bunda, kadınların oy mücadelesinin, onlarca ülkeye yayılan ve yüzlerce örgüt ve bu örgütlere üye on binlerce kadının sayısız eylem, konferans ve yayınıyla, bütünüyle uluslararası bir harekete dönüşmesinin payı vardır. Bu harekette yer alan kadınlara “süfrajist” denildiğinden, hareket Süfrajist Hareket olarak da bilinir.
Süfraj Hareketi’nin en etkili olduğu ülkelerden biri İngiltere idi. İngiltere örneği, diğer ülkelerde oy hakkı için mücadele eden kadınları özellikle eylem repertuarı ve yöntem tartışması açısından etkilemiştir. İngiltere’de kadınların oy hakkı mücadelesi 19. yüzyılın ortalarına kadar gitse de bu erken talepler, daha çok politik liberalizm çerçevesinde ve sınıf temelli seçme ve seçilme düzenlemelerinin, orta sınıf yani aynı mülkiyet kriterlerine uyan kadınları da içermesi gerektiği argümanı etrafında formüle ediliyordu. Liberal süfrajistler, oy hakkının üst ve orta sınıf erkeklerden işçi sınıfı erkeklere doğru genişlemesinden hareketle, kadınlar için de benzer bir tedrici genişleme öngörüyor, dolayısıyla da daha “meşru” görünen, sınıf temelli bir argümanla başlamayı uygun buluyorlardı. Mücadelenin hem kapsamı hem de talepleri zaman içinde daha demokratik bir içerik aldı ve özellikle 1880’lerden sonra daha çok kadınların yurttaşlık hakkına odaklanan bir strateji benimsenmeye başlandı. Bunda liberal süfrajistlerin dönüşümü kadar, kadınların ikincil konumuna temelden itiraz eden feminist analizlerin ve sosyalist feministlerin etkisinin artmasının rolü vardır. Bir yandan da kadınların yerel seçimlerde oy verme hakkı kazanması ve siyasi partilerin kadın kollarının kurulmaya başlamasıyla Süfraj Hareketi odağını, asıl olarak, parlamento siyasetine çevirdi. Yine de 19. yüzyıl İngilteresi’nde, parçalı, birçok grup ve yaklaşımdan oluşan bir hareketten söz etmek gerekir. Bu parçalılık, farklı grupların Kadınların Oy Hakkı Cemiyetleri Ulusal Birliği (National Union of Women’s Suffrage Societies, NUWSS) adıyla 1897’de birleşmesiyle önemli ölçüde aşıldı (Hume, 2016). NUWSS çevresinde birleşen İngiliz süfrajistler, lobi faaliyetleri ile meclis üyelerini etkilemek, dilekçe vermek, konferanslarda konuşma yapmak, toplantılar düzenlemek yoluyla seslerini duyurma yöntemini benimsemişti.
Oy hakkı mücadelesinin daha etkili eylemlerle ve esas olarak sokakta verilen mücadeleyle devam etmesi gerektiğini savunan feministler ise 1903’te Kadınların Sosyal ve Siyasi Birliği (Women’s Social and Political Union, WSPU) adıyla ayrı bir örgüt kurdu. Ünlü aktivist Emmeline Pankhurst öncülüğünde kurulan ve süfrajistlerin on yıllardır benimsediği çizgiye göre daha radikal olduğu için, biraz da alaycı bir ima ile “süfrajet” olarak anılmaya başlanan bu grup açlık grevi yapmak, kendilerini parmaklıklara zincirlemek, duvarlara slogan yazmak, boş binaları ateşe vermek gibi yolları kullanarak kadınların oy hakkı mücadelesinin görünürlüğünü ve etkisini önemli ölçüde arttırdı. Kendilerine biçilen süfrajet tanımlamasını benimseyen ve zamanla Süfrajet Hareketi olarak da anılmaya başlanan WSPU ve çevresinden yüzlerce kadın, “söz değil eylem” şiarıyla yaptıkları eylemler nedeniyle tutuklandı. Aslında WSPU içinde de yönteme ilişkin bir tartışma vardır ve tartışmalı görülen bazı eylem biçimlerinin bütün süfrajetler tarafından destek gördüğünü söylemek zordur. Yine de giderek “anayasal” diye nitelendirilmeye başlanan süfrajistler (constitutional suffragists) ile militan ya da radikal olarak tanımlanan süfrajetler arası ayrım, İngiltere’de kadınların oy hakkı hareketini şekillendiren ve feminist hareket içi ilişkileri etkileyen en önemli tartışmalardan biri oldu (Smith, 2010). Kimi feminist tarihçiler, kadınların siyasi haklar mücadelesinin bu gibi ikiliklerin belirttiğinden çok daha akışkan, iç içe geçen stratejilerle şekillendiğini, örneğin militanlığın WSPU ile sınırlandırılamayacak, daha erken dönemlere giden köklerini göstermesine rağmen (Mayhall, 2003), anayasal—militan ayrımı, feminist yazında bile Süfraj Hareketi’ni okumak için kullanılan bir çerçeve olmayı sürdürmektedir. Zira kadınların siyasal haklar mücadelesinde izlenecek yol ve eylem biçimleri üzerine tartışma, aslında bütün ülkelerdeki kadın hareketlerinde önemli bir gündemdi. Örneğin Amerika’da 1916’da kurulan Ulusal Kadın Partisi (National Women’s Party, NWP), oy hakkı için mücadele eden kadın örgütlerini 1890’da birleştiren Kadınların Oy Hakkı Amerikan Milli Derneği’den (National American Woman Suffrage Association) yine yöntem tartışması sonucu ayrılan bir grup feminist tarafından kurulmuştu. Amerika’da sivil itaatsizliğin öncüleri kabul edilen NWP’li aktivistler, iki buçuk yıl boyunca Beyaz Saray’ın önünde oy hakları için nöbet tutmuş, “Sessiz Nöbetçiler” olarak da anılan bu feministlerin çoğu, tamamen barışçıl eylemleri nedeniyle tartaklanmış, hapse atılmıştı (Dicker, 2008).
Kadınların seçme ve seçilme hakları için ilkin kendi ülkelerinde örgütledikleri mücadele, 20. yüzyılın başlarında uluslararası alanda bütün feministleri birleştirerek ortak bir kampanyaya dönüştü. 1904’te Berlin’de bir araya gelen birkaç ulusal dernek, Kadınların Oy Hakkı Uluslararası Birliği (International Woman Suffrage Alliance) adıyla bu ortak mücadeleyi örecek bir uluslararası örgüt kurdular. Her iki yılda bir farklı bir ülkede kongre düzenleyen ve böylelikle ulusal oy hakkı hareketlerine destek olmak ve onu güçlendirmek amacıyla birliğe katılan kadın örgütlerinin sayısı hızla arttı. 1913’te 26, 1929’a gelindiğinde ise 51 ülkeden kadın örgütleri birliğin üyesiydiler (Rupp, 1997). 1926’da Paris’te yapılan kongrede adını Kadınların Oy Hakkı ve Eşit Yurttaşlık Uluslararası Birliği (International Alliance of Women for Suffage and Equal Citizenship, IAWSEC) olarak değiştiren örgüt, bugün de Uluslararası Kadınlar Birliği (International Alliance of Women) olarak varlığını sürdürmektedir.
Uluslararası Süfraj Hareketi’nin lokomotifi IAWSEC’in 1935 yılında yapılan 12. kongresi, birliğe 1926 yılında üye olan Türk Kadınlar Birliği’nin (TKB) ev sahipliğinde İstanbul’da toplandı. Geç Osmanlı—erken Cumhuriyet dönemi kadın hareketinin örgütsel olarak son halkası olan TKB, kadınların siyasal haklar mücadelesini, bir bakıma, Batılı süfrajistleri yakından takip eden ve oy hakkı talebini 1921’de programına alan Osmanlı Müdâfaa-yı Hukuk-u Nisvân Cemiyeti’nden devralmıştı (Çakır, 1994; Zihnioğlu, 2003). TKB, Türkiyeli feministleri uluslararası hareketle buluştururken, kendisini de dünya kadınlarının siyasal haklar mücadelesinin bir parçası olarak olarak konumlandırıyordu (Davaz, 2014). Nitekim 20. yüzyılın ilk yarısına damgasını vuran Süfraj Hareketi, kadınların ulusaşırı örgütlenmesinin ilk örneği olarak birçok ulusal feminist harekete hem ilham olmuş hem de destek ve meşruiyet sağlamıştır.
Kaynakça
Çakır, S. (1994). Osmanlı Kadın Hareketi. İstanbul: Metis.
Davaz, A. (2014). Eşitsiz Kız Kardeşlik: Uluslararası ve Ortadoğu Kadın Hareketleri, 1935 Kongresi ve Türk Kadınlar Birliği. İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları.
Dicker, R. (2008). A History of US Feminisms. Berkeley, CA: Seal Press.
Hume, L. (2016). The National Union of Women’s Suffrage Societies, 1897-1914 (Routledge Revival Edition). London: Routledge.
Mayhall, L. E. (2003). The Militant Suffrage Movement: Citizenship and Resistance in Britain, 1860–1930. Oxford: Oxford University Press.
Pateman, C. (1988). The Sexual Contract. Oxford: Polity Press.
Rupp, L. J. (1997). Worlds of Women: The Making of an International Women’s Movement. Princeton, NJ: Princeton University Press.
Scott, J. W. (1997). Only Paradoxes to Offer: French Feminists and the Rights of Man.Cambridge: Harvard University Press.
Smith, H. L. (2010). The British Women’s Suffrage Campaign, 1866-1928. London: Routledge.
Zihnioğlu, Y. (2003). Kadınsız İnkılap: Nezihe Muhiddin, Kadınlar Halk Fırkası, Kadın Birliği. İstanbul: Metis.
[1] Bu yazı, Toplumsal Cinisyet Tartışmaları (ed. Feryal Saygılıgil, Dipnot, 2016) isimli derleme kitapta yayımlanan “Siyaset ve Toplumsal Cinsiyet” başlıklı bölümde Süfraj Hareketi’ni anlattığım kısmın geliştirilmiş ve gözden geçirilmiş halidir.
[2] Batı’da vatandaşlık kavramının başlangıçta bütün erkekleri de kapsamadığını, yalnızca beyaz ve mülk sahibi erkekleri içerdiğini vurgulamak gerekir. Kölelerin, siyahların ve azınlıkların vatandaşlık ve oy hakkı mücadelesi de kadınların verdiği mücadele gibi önemli ve uzun soluklu bir mücadele olmuştur.
Yayınlanma Tarihi: 16.06.2023
