Feminist epistemoloji, bilgiyi yalnızca soyut ve evrensel bir gerçeklik olarak değil, iktidar ilişkileriyle iç içe geçmiş, toplumsal olarak konumlanmış bir süreç olarak ele alır. Bu yaklaşım, bilginin kim tarafından üretildiği, bu öznenin hangi toplumsal konumda yer aldığı ve bu konumun bilgiye nasıl şekil verdiği gibi soruları merkeze alır. Feminist teoride önemli bir yere sahip olan epistemik avantaj (epistemic advantage) kavramı da bu eleştirel perspektifin bir uzantısıdır. Kavram, marjinalleştirilmiş birey ve grupların hem egemen ideolojiyi hem de kendi deneyimlerini eşzamanlı okuyarak çok katmanlı ve eleştirel bir bilgi üretme potansiyeline sahip olabileceğini ileri sürer (Hartsock, 1983; Harding, 1986).
Bu bağlamda, konumlanmış bilgi (situated knowledge) yaklaşımı bilgiyi üreten öznenin toplumsal cinsiyet, sınıf, etnisite gibi konumlarının bilgi üretiminin içeriğini doğrudan etkilediğini ifade eder (Haraway, 1988). Geleneksel “evrensel” özne anlayışını eleştiren bu yaklaşım, ötekileştirilmişlerin mevcut iktidar ilişkilerini ve baskı yapılarını daha iyi ifşa edebileceklerini öne sürer. Bu konum, yalnızca farklı bir perspektif değil, aynı zamanda bir bakış açısı epistemolojisi (standpoint epistemology) yaratır; yani marjinal deneyimlerin bilgi üretiminde ayrıcalıklı bir konum sunduğu ileri sürülür.
Ötekileştirilen bireyler, gündelik yaşamda karşılaştıkları ayrımcılık ve dışlanma biçimleri nedeniyle “kendi gerçeğini” hem savunmak hem de sorgulamak zorunda kalırlar. Bu durum, ötekileştirilenleri, baskıyı kuran ya da sürdüren mekanizmaları sorgulamamış olanlara kıyasla daha eleştirel bir bilinç geliştirmeye yönlendirir. Sözgelimi, evde ücretsiz bakım emeği veren bir kadın, bu emeğin değersizleştirilmesini bizzat yaşadığı için ataerkil iş bölümü normlarını eleştirel bir çerçevede değerlendirebilir. Miranda Fricker (2007), epistemik adaletsizlik (epistemic injustice) kavramıyla, marjinalleştirilmiş grupların bilgi üretimi ve ifade biçimlerinin çoğu zaman değersizleştirildiğini ya da bastırıldığını vurgular. Bu değersizleştirmenin üstesinden gelmek için, dezavantajlı grupların kolektif bilgi üretimlerini tanıtmaları ve hâkim epistemolojik yapılara müdahale etmeleri gerekir. Bu müdahale, epistemik avantajın yalnızca teorik bir potansiyel değil, aynı zamanda toplumsal dönüşüm için etkin ve politik bir araç olduğunu ortaya koyar.
Feminist teori içinde epistemik avantaj, kadınların (veya farklı kesişimselliklerle dezavantajlılaştırılmış grupların) yaşadıkları “bedensel, duygusal ve toplumsal” deneyimlerin, onları ataerkil ya da hiyerarşik toplum yapısının farklı katmanlarına dair bir farkındalığa ulaştırabileceği anlamına gelir (Harding, 1986). Ancak bu, tek yönlü bir avantaj olarak değerlendirilmemelidir. Feminist kuramcılar, marjinal konumda olmanın, sistemin yarattığı çok katmanlı baskılar nedeniyle bazen “yanlış bilinç” (false consciousness) veya “içselleştirilmiş ayrımcılık” (internalized discrimination) gibi durumlara da yol açabileceğini belirtir (Alcoff, 2006). Örneğin ataerkil düzenin kadınlar arasında da rekabetçi veya cinsiyetçi eğilimleri beslemesi mümkündür. Ayrıca, kadınlar gibi bastırılan gruplar içinde de sınıfsal, etnik ve diğer toplumsal farklılıklar kaynaklı hiyerarşilerin bulunması, epistemik avantajın her zaman müşterek bir zemin yaratmasını engelleyebilir. Bunlara rağmen, feminist epistemologlar, yapısal olarak dezavantajlılaştırılmış konumdakilerin genellikle “baskıyı” hem kurumsal hem gündelik düzeyde deneyimlediklerinden ötürü, hâkim ideolojinin görünmez noktalarını dahi yakalama potansiyeline sahip olduğunu vurgular.
Epistemik avantajın hayata geçebilmesi, marjinalleştirilmiş grupların sistem içindeki görünürlüğü ve tanınabilirliğiyle de ilgilidir. Gayatri Chakravorty Spivak’ın özellikle sömürgeleştirilmiş coğrafyalardan kadınlara odaklanarak yazdığı “Madun Konuşabilir mi?” (Can the Subaltern Speak?, 1988) makalesinde belirttiği gibi, sistematik olarak madun konumunda bırakılanlar çoğu zaman hâkim söylemler tarafından susturulur ya da yanlış temsil edilir. Spivak’a göre, marjinal konumdaki özneler deneyimlerini ifade etmeye çalıştıklarında bile, mevcut iktidar yapıları onların seslerini ya görünmez kılar ya da hegemonik söylemlere eklemleyerek anlamlarını bozar. Bu durum, epistemik avantajın her koşulda bilgi üretimine dönüşemeyeceğini; bazı marjinalleştirilmiş grupların seslerinin ise yapısal olarak bastırıldığını ve bu bastırmanın failinin, Spivak’ın ve pek çok siyah feminist kuramcının da belirttiği gibi, kimi zaman “beyaz” kadınlar olabileceğini ortaya koyar.
Bu bağlamda, José Medina “The Epistemology of Resistance” (2012) adlı eserinde epistemik adaletsizlikle mücadele etmenin, sadece mevcut baskı yapılarını ifşa etmekle sınırlı kalmaması gerektiğini ileri sürmesi de epistemik avantajı anlamak için açılım sağlar. Medina, sessizleştirilmiş seslerin yeniden canlandırılmasını ve “direnişçi hayal gücü”nün devreye sokulmasını önerir. Bu yaklaşım, baskın söylemlerle mücadele ederken alternatif bilgi üretim yollarını keşfetmenin ve görünmez kılınan deneyimlere alan açmanın önemini vurgular. Dolayısıyla, epistemik avantajın görünür hale gelmesi ve dönüştürücü bir güce ulaşabilmesi için, mevcut güç dinamiklerinin sürekli olarak sorgulanması ve aşılması zorunludur. Marjinalleştirilmiş grupların seslerini duyulur kılmak yalnızca bir ifade meselesi değil, aynı zamanda iktidar yapılarıyla doğrudan bir mücadele alanıdır.
Bu bağlamda, epistemik avantajın potansiyelini ve sınırlarını daha iyi kavrayabilmek için, farklı baskı türlerinin nasıl iç içe geçtiğini inceleyen kesişimsel yaklaşım önemli bir açılım sunar. Kesişimsel yaklaşım (intersectionality), epistemik avantajın farklı baskı türlerinin bir arada yaşanması halinde daha da belirginleştiğini gösterir (Crenshaw, 1991). Örneğin siyah bir kadın, hem ırkçılığın hem de cinsiyetçiliğin birleşik etkilerini gündelik yaşamında tecrübe eder ve bu deneyim, ona sadece siyah erkeklerin veya beyaz kadınların sahip olmadığı bir içgörü sağlayabilir. Benzer şekilde, Kürt kadınlar Türkiye’de hem etnik ayrımcılıkla hem de toplumsal cinsiyet eşitsizliğiyle mücadele ederken, kendi özgün konumlarından kaynaklanan farklı bir bilinç geliştirirler (Yüksel, 2007). Aynı şekilde, işçi sınıfından kadınlar, sınıfsal sömürü ve ataerkilliği aynı düzlemde tartışarak, cinsiyetçiliğin tek başına anlaşılmasının yetersizliğini göstermişlerdir. Kısacası kesişimsel yaklaşım, çoğu zaman bir dizi kurumsal ve toplumsal baskı mekanizmasını aynı anda gözlemleme ve bunları birlikte analiz etme becerisini içerir.
Epistemik avantaj, özellikle feminizm, queer teori ve benzeri eleştirel yaklaşımlarda, “bilen özne”nin kim olduğu sorusunu merkeze alır ve “hakikat” denen şeyin çoğu zaman iktidar ilişkileri tarafından belirlendiğini vurgular (Harding, 1986; Collins, 2000). Dezavantajlılaştırılmış kesimler, kendi deneyimlerinden doğan bilgiyi kamusallaştırdıkça ve genişlettikçe de hâkim söylemin sunduğu “normal” kavrayışının dışında kalmış veya bastırılmış gerçeklikleri açığa çıkarırlar. Bunun sonucunda da iktidar mekanizmalarının şiddet biçimleri ile karşılaşabilirler. Örneğin, feminist hareketler tarih boyunca kadınların maruz kaldığı şiddeti görünür kılmaya çalıştıklarında, hem kamusal hem de özel alanlarda çeşitli iktidar mekanizmalarının direnciyle karşılaşmışlardır. Erkek egemen söylem, uzun süre boyunca cinsel şiddeti “özel alan”a hapsederek veya mağduru suçlayarak bu deneyimlerin kamusallaşmasını engellemiştir. Kadınlar, taciz ya da tecavüz gibi travmatik deneyimlerini dile getirdiklerinde, kimi zaman aile içinde “ayıp” veya “namus” gerekçeleriyle susturulmuş, kimi zaman da hukuki sistemde “kanıt yükümlülüğü” gibi mekanizmalarla tanıklıkları sorgulanmıştır. Sonuçta, marjinalleştirilmiş kesimlerin gerçeklikleri açığa çıkarma çabası, sadece alternatif bir bilgi üretimi değil, aynı zamanda bu bilgiyi bastırmak isteyen iktidar mekanizmalarıyla sürekli bir çatışma alanıdır. Bununla beraber “epistemik avantaj” kavramının, baskıyı gerçekten dönüştürme sorumluluğunu sadece marjinalleştirilen grupların omuzlarına yüklemek gibi bir riski vardır. Hâkim gruplar, “baskıyı en iyi baskıya uğrayan bilir” bahanesiyle kendi etik ve politik yükümlülüklerinden kaçabilir (Fricker, 2007). Oysa kesişimsel ve feminist yaklaşımlar, tam aksine, çoğunluk konumunda olanların da marjinalleştirilmiş sesleri ciddiye alması, kendi ön yargılarını gözden geçirmesi ve yapısal adaletsizliklerle mücadeleye aktif katılım göstermesi gerektiğini savunur.
Özetle, feminist, kesişimsel ve eleştirel teoriler, epistemik avantaj kavramını ortaya koyarak yalnızca farklı deneyimlerin bilgisini tanımakla kalmaz, aynı zamanda bilgi üretimindeki tek sesliliği sorgular. Marjinalleştirilenlerin bilgi üretimine katılması, hem egemen anlatıyı sorgulatır hem de adalet için yeni yollar açar. Bu bağlamda, epistemik avantaj yalnızca teorik değil, bilgi üretimini demokratikleştiren ve eşitlikçi bir toplum tahayyülüne katkı sunan politik bir imkândır.
Kaynakça
Alcoff, L. (2006). Visible identities: Race, gender, and the self. New York: Oxford University Press.
Collins, P. H. (2000). Black feminist thought: Knowledge, consciousness, and the politics of empowerment (2nd ed.). New York and London: Routledge.
Crenshaw, K. (1991). Mapping the margins: Intersectionality, identity politics, and violence against women of color. Stanford Law Review, 43(6), 1241–1299.
Fricker, M. (2007). Epistemic injustice: Power and the ethics of knowing. New York: Oxford University Press.
Haraway, D. (1988). Situated knowledges: The science question in feminism and the privilege of partial perspective. Feminist Studies, 14(3), 575–599.
Harding, S. (1986). The science question in feminism. Ithaca and London: Cornell University Press.
Hartsock, N. (1983). The feminist standpoint: Developing the ground for a specifically feminist historical materialism. In S. Harding & M. B. Hintikka (Eds.), Discovering reality (pp. 283–310). New York: Springer.
Medina, J. (2012). The epistemology of resistance: Gender and racial oppression, epistemic injustice, and the social imagination. New York: Oxford University Press.
Spivak, G. C. (1988). Can the subaltern speak? In C. Nelson & L. Grossberg (Eds.), Marxism and the Interpretation of Culture (pp. 271–313). Urbana/Chicago: University of Illinois Press.
Yüksel, M. (2007). The encounter of Kurdish women with nationalism in Turkey. Middle Eastern Studies, 43(5), 777–802. https://doi.org/10.1080/00263200600828022
Yayınlanma Tarihi: 18.05.2025
