“Mağdur” suçlayıcılık (victim blaming),[1] patriyarkal şiddet vakalarında saldırının sorumluluğunun faile değil saldırıya uğrayan kişiye yüklenmesini ifade etmek için kullanılan bir kavramdır ve özellikle cinsel şiddet vakalarında, patriyarkal anlayışın ilk başvurduğu mekanizmalardan biridir. Bu yaklaşım şiddetin fail üzerinden konuşulmasını engeller, faili unutturmanın önünü açar ve şiddetin nereden geldiğini önemsizleştirir. Bu noktada faillik, doğumda atanmış cinsiyeti erkek olanlarla sınırlı değildir. İktidarın, gücün ve hiyerarşinin olduğu her yerde var olan bir erk sorunudur; toplumsal cinsiyet rollerinin ve güç ilişkilerinin beslediği ve yeniden ürettiği bir erk sorunu.
“Mağdur” suçlayıcılığın davranış örüntüleri, kadınların (sisters not cis-ters)[2] ve cinsiyet temelli şiddete maruz bırakılan bütün cinsiyet kimliklerinden kişilerin karşı karşıya kaldıkları cinsel şiddetten sorumlu tutulmaları noktasında evrensel bir benzerlik gösterir. Bir alan araştırması kıyafet, fiziksel görüntü, psikolojik durum, kariyer ve karakter gibi değişkenler üzerinden, kadınların açıkça suçun sorumlusu haline getirildiğini ve böylelikle suçun, failden kadına nasıl kaydırıldığını verilerle ortaya koymaktadır (Whatley, 1999).
Cinsel şiddetin anlamları ve içeriği toplumlara ve kültürlere göre değişkendir. Fakat tüm vakalarda yargı, polis, akraba cemiyetleri, “mahalle sakini” veya medya gibi eril nitelikli yapılar ve topluluklar, sürekli olarak kadını cinsel şiddet için suçladıkları, iddialara inanmadıklarını ifade ettikleri, faili temize çıkardıkları ve yalnızca “belirli kadın türlerinin” cinsel tacize ve tecavüze uğradığını ima ettikleri bir model izlerler (Grub and Turner, 2012). Öte yandan cinsel taciz ve tecavüz, cinsel dürtüleri doyurmakla ilişkilendirilemez. Kurulmaya çalışılan bu ilişki, toplumsal cinsiyet temelli şiddeti doğallaştırmanın ve hayatın akışının bir parçasıymış gibi göstermenin yolunu açmak için vardır. Çünkü eril tahakküm yapıları, sosyoekonomik ve politik varlığını sürdürmek için cinsel şiddeti bir kontrol ve baskı yöntemi olarak kullanır. Bu eylemlerin devamlılığını sağlayan ve aklayan da yine bu yapılardır.
1990’ların sonunda Amerika Birleşik Devletleri-Illinois Eyaleti’nde, tecavüz mitleri[3] üzerine bir araştırma yürütülür ve cinsel şiddet olgusuna karşı tutumlar belirli kategorilere ayrılır. Araştırmanın sonuçları, şiddetin faille bağının koparılıp kadının hedef alınmasına yol açan patriyarkal yapıyı evrensel düzeyde açığa vurur. “Kadın, cazibesiyle buna davet çıkardı; kadının kendi dikkatsizliği/aptallığı buna neden oldu; kadın, erkeği buna yönlendirdi; kadın, yeterince karşı koymadı; kadın, yanlış anlaşılmaya sebebiyet verdi; sadece belirli tipte kadınlar tecavüze uğrar; kadınlar tecavüz konusunda yalan söylüyor; erkeğin bunu yapmaya hakkı vardı; erkeğin amacı gerçekten bu değildi” (Payne vd., 1999).
Şiddete maruz bırakılan her öznenin deneyimi, kendine özgüdür. Şiddet vakaları karşısında verilen tepkiler farklı temellere dayansa da suçlamalar hep aynı ve bilindik yerlerden gelir. Peki “mağdur” suçlama eğilimi, hangi hipotezlerle tanımlanıyor? “Mağdur” suçlama davranışına dair yapılan araştırmalarda iki hipotez ön plana çıkar: Savunmaya Dayalı İlişkilendirme (Defensive Attribution Hypothesis) ve Adil Dünya İnancı (Just World Hypothesis). Her iki hipotezin de alan araştırmalarının çoğunlukla cis-hetero erkekler tarafından yürütülmüş oluşu ve parametrelerin buna bağlı olarak belirlenmiş olması gibi tartışmalı yönleri bulunmasına ve karşı literatür çalışmalarının da mevcut olmasına karşın, davranış örüntüleri yaygın olarak bu iki hipotez üzerinden açıklanır (van der Bruggen ve Grubb, 2014). Peki bu hipotezler bize ne söylüyor? Savunmaya Dayalı İlişkilendirme Hipotezi “mağdur” suçlama potansiyelini, temelde yatan savunmasızlık algısına bağlayarak açıklar (Shaver, 1970). Bu hipoteze göre şiddet vakasını yorumlayanlar, şiddetin yaşatıldığı bireyin kendilerine benzerliklerine ve benzer bir şiddeti yaşama olasılıklarına bağlı olarak suçlamayı artırır veya azaltırlar (Pinciotti ve Orcutt, 2019). Adil Dünya İnancı Hipotezi ise “mağdur” suçlayıcılığı, bireylerin dünyayı adil bir alan olarak idealize etmelerine ve böylelikle kendilerine güvenilir bir alan inşa etmelerine dayandırır. Bu ideal, hak ediş üzerine inşa edilmiştir (Lambert ve Raichle, 2000). Buna göre, cinsel şiddete maruz bırakılan birey, herhangi bir neden olmaksızın bunu yaşamış olmamalı; aksine bunu hak etmiş olmalıdır.
“Mağdur” suçlayıcılığın tanımlandığı alanlar, 2000’li yıllara kadar kadın cinayetleri ve kadınlara yönelik cinsel şiddet[4] haberlerinin servis ediliş biçimiyle sınırlı kalmaktaydı. Dijital aktivizmin yaşamın tüm alanlarına kamusal görünürlük kazandırmasıyla, eril yapıların her yerde ortak mitlere sırtını yasladığı açıkça görülmüş oldu. Akademiden, film-TV setlerinden, tiyatro sahnelerinden, edebiyat dünyasından ve daha birçok varoluş alanından müşterek bir eylem olarak yükselen ifşalar faillerin kişisel dokunulmazlık alanlarını yıkarken, ortak bir örüntüyü de beraberinde getirdi. Şiddetin sorumluluğu, psikolojik durum, kariyer ve karakter gibi değişkenler üzerinden kadına yüklenmeye çalışıldı. Fakat failin adını silip, kadının adını suça yazmak bu sefer eskisi kadar kolay olmadı.
Dijital mücadele alanlarının getirdiği yüksek seslilikle birlikte kadınlar, eril yapılar arasındaki bağlantılar silikleştirilmeye çalışıldıkça, bu bağlantıların altını daha fazla çizecek; kadın hedef gösterilmeye çalışıldıkça failin adını daha da yüksek haykıracak. Ta ki şiddete zemin sağlayan, teşvik eden ve aklayan tüm patriyarkal yapılar ve bu yapıların beslendikleri tarihler tamamen değişene kadar.
Kaynakça
Grubb, A. ve Turner, E. (2012). Attribution of blame in rape cases: A review of the impact of rape myth acceptance, gender role conformity and substance use on victim blaming. Aggression and Violent Behavior, 17 (5), 443–452.
Lambert, A. J. ve Raichle, K. (2000). The role of political ideology in mediating judgments of blame in rape victims and their assailants: A test of the just world, personal responsibility, and legitimization hypotheses. Personality and Social Psychology Bulletin, 26 (7), 853-863.
Payne, D., Lonsway, K. ve Fitzgerald, L. (1999). Rape myth acceptance: Exploration of its structure and its measurement using the Illinois Rape Myth Acceptance Scale. Journal of Research in Personality, 33 (1), 27-68.
Pinciotti, M. C. ve Orcutt, H. K. (2019). It Won’t Happen to Me: An Examination of the Effectiveness of Defensive Attribution in Rape Victim Blaming. Violence Against Women, 1-21.
Shaver, K. G. (1970). Defensive attribution: Effects of severity and relevance on the responsibility assigned for an accident. Journal of Personality and Social Psychology, 14 (2), 101-113.
van der Bruggen, M. ve Grubb, A. R. (2014). A review of the literature relating to rape victim blaming: An analysis of the impact of observer and victim characteristics on attribution of blame in rape cases. Aggression and Violent Behavior, 19 (5), 523-531.
Whatley, M. A. (1996). Victim characteristics influencing attributions of responsibility to rape victims: a meta-analysis. Aggression and Violent Behavior, 1 (2), 81-95.
[1] Cinsel şiddete maruz bırakılan bireyler için “mağdur” ve “kurban” yerine daha güçlendirici bir kavram olarak “hayatta kalan (survivor)” önerilir. Bkz. https://rb.gy/0iow4y, Erişim Tarihi: 13.02.2021. Kavram bu metne, Cinsel Şiddetle Mücadele Derneği’nin hazırlamış olduğu kavramlar sözlüğü çevirisiyle girmiştir. Bkz. https://rb.gy/17qavr, Erişim Tarihi: 10.02.2021
[2] Öznenin cinsiyeti, dayatılmaya çalışılan normlarla, cis-normatif atamalarla ve beden indirgemeci yaklaşımlarla belirlenemez. Esas olan öznenin cinsiyet beyanıdır; trans kadınlar kadındır, cis kadınlar kadındır. İlişkili olarak bkz. Oueer feminizm, https://rb.gy/76h9av
[3] Eril yapıların, kadına yönelik cinsel şiddeti küçümseme, reddetme ve haklı çıkarma eğilimleri tecavüz mitlerini meydana getirir. Mitler, bu yapıların yeniden oluşmasına ve sürdürülmesine aracılık eder. Ayrıntılı bilgi için bkz. Conaghan, J. ve Russell, Y. (2014). Rape Myths, Law, and Feminist Research: ‘Myths About Myths’? Feminist Legal Studies, 22 (1), 25-48.
[4] Cis-merkezci ve heteroseksist patriyarkal yapının baskı ve denetim araçlarından olan cinsel şiddete maruz bırakılanların kapsamı açsından “feminicidio” hareketi, bu noktada alternatif bir zemin sunmaktadır. İlişkili olarak bkz. Judith Butler’ın 10 Temmuz 2019 tarihli “When Killing Women Isn’t a Crime” başlıklı röportajı https://rb.gy/mqybzz, Erişim Tarihi: 11.02.2021 (çevirisi için https://bit.ly/3alxtAm, Erişim Tarihi: 11.02.2021)
Yayınlanma Tarihi: 02.08.2021
