Cinsiyet Eşitliği İzleme Derneği (CEİD), kurulduğu 2011 yılından bu yana Türkiye’de cinsiyet eşitliği ile ilgili faaliyetlerin etkin, sistematik ve sürekli izlenmesi için çalışan bir örgüttür. Toplumsal cinsiyet eşitliğinin hayata geçirilmesine katkı sağlayacak kamu politikalarının oluşturulması, uygulanması ve sonuçlarının izlenmesi için kamu ve sivil toplumun kapasitenin güçlendirilmesine yönelik faaliyetler yürütmektedir. Bunun yanında, toplumsal cinsiyet eşitliğinin bilimsel olarak izlenmesi için gerekli uzmanlık bilgisinin derlenmesine, bağımsız izleme deneyimlerinin paylaşılmasına ve elde edilen bilginin yaygın paylaşımına yönelik iletişim olanaklarının geliştirilmesi için çalışmaktadır. Bütün bunları yaparken temel amacı, kamu politikalarının, insan haklarının korunmasına, cinsiyete dayalı ayrımcılıkların ortadan kaldırılmasına ve toplumsal cinsiyet eşitliğinin sağlanmasına ne ölçüde katkı sunduğunu ortaya koymaktır.
Toplumsal cinsiyet eşitliğine yönelik faaliyetlerin izlenmesi çalışmalarının gerisinde dünyanın birçok ülkesindeki kadın hareketlerinin eşitlik talepleri ve mücadeleleri yer almaktadır. 1970’lerden bu yana feminist araştırmalar, kadınlara yönelik eşitsizliklerin ve kadınlar üzerindeki erkek egemenliğinin, toplumsal cinsiyete dayalı işbölümünden ve kadınların esas olarak ev ve bakım işlerinden sorumlu tutulmasından kaynaklandığını ortaya koymuştur. Kadın hareketlerinin mücadelesiyle de bu olgu uluslararası belgelere taşınmıştır. 1995’te Pekin’de toplanan Birleşmiş Milletler (BM) 4. Dünya Kadın Konferansında kabul edilen ve toplumsal cinsiyet eşitliği yönünde en kapsamlı belge olan Pekin Deklarasyonu ve Eylem Platformu, eşitsizliklerin temelinde yatan bu hususa dikkat çekmiştir. Pekin Eylem Planında tüm kritik alanlarda eşitsizlikleri gidermek için stratejik hedefler önerilmiş, hedeflere ulaşılması için çeşitli aktörlerin gerçekleştirmesi gereken somut eylemler sıralanmıştır. Stratejik hedeflerin ne ölçüde gerçekleştiğini tespit etmek için mevcut durumu ortaya koyacak araştırmalara, ilerlemeyi izleyecek göstergelere ihtiyaç olduğu belirtilmiştir. Pekin Deklarasyonu ve Eylem Platformu sonrasında, izlemenin gereğine yapılan vurguyla cinsiyete göre ayrıştırılmış verinin toplanması ve göstergelerin oluşturulması önem kazanmıştır.
Toplumsal cinsiyet göstergeleri bir toplumda zaman içinde toplumsal cinsiyetle ilgili değişimlere dikkat çeker ve hükümetlerin taahhüt ettikleri toplumsal cinsiyet eşitliğini ne ölçüde gerçekleştirdiklerini ölçmeyi sağlar. Bu göstergeler sadece kadınların ve erkeklerin günlük yaşamlarına dair istatistikleri yansıtmakla kalmaz, aynı zamanda kadınların ve erkeklerin topluma katkılarına, farklı ihtiyaçlarına ve sorunlarına ışık tutar.
CEİD kuruluşundan bu yana yukarıda belirtilen çerçeve içinde toplumsal cinsiyet eşitliğini taahhüt eden, bununla ilgili uluslararası sözleşmelere imza atan devletin uyguladığı kamu politikalarının eşitliği nasıl etkilediğini ortaya koymak için göstergelere dayalı hak temelli izleme çalışmaları yürütmektedir. Bu çalışmalar şu şekilde sıralanabilir:
– Kadına Yönelik Şiddetle Mücadele Mekanizması: Geliştirici İzleme Projesi
Proje, 2013-2014 yıllarında Adana Kadın Dayanışma Merkezi ve Sığınma Evi Derneği (AKDAM), Kadın Dayanışma Vakfı (Ankara), Nilüfer Belediyesi Kadın Danışma Merkezi (Bursa) ve İzmir Kadın Dayanışma Derneği ile birlikte şiddetle mücadele için Şiddet Önleme ve İzleme Merkezlerine (ŞÖNİM’lere) ilişkin izleme planı geliştirmek üzere yürütülmüştür.
– Türkiye’de Hak Temelli İzleme: Sivil İzleme İnisiyatiflerinin Haritalanması ve İzlemede Toplumsal Cinsiyet Perspektifinin Güçlendirilmesi Projesi
Hak temelli çalışan sivil toplum örgütlerinin, kamu kurumlarının ve hibe veren kuruluşların izleme faaliyetlerinin haritalanması ve etkinliğinin değerlendirilmesi için 2014-2015 yılları arasında yürütülmüş ve izleme faaliyetlerinin önemi konusunda duyarlılık yaratılmıştır.
– Türkiye’de Katılımcı Demokrasinin Güçlendirilmesi: Toplumsal Cinsiyet Eşitliğinin İzlenmesi Projesi (Faz I)
2017-2019 yılları arasında Avrupa Birliği desteğiyle yürütülen projede, toplumsal cinsiyet eşitliği için çalışan sivil toplum örgütleri, hak temelli izleme yapan örgütler, Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı[1] başta olmak üzere, ilgili kamu kurumları ve yerel yönetimlerin eşitlik birimleri hedef grupları oluşturmuştur. Toplumsal cinsiyet eşitliğine yönelik hak temelli izlemenin sistematik bir şekilde yapılması için eğitim, istihdam, sağlık, siyasal kararlara katılım, kentsel hizmetler, din hizmetleri, medya, spor, kadına yönelik şiddet ve insan/kadın ticaretiyle mücadelede toplumsal cinsiyet eşitliği olmak üzere on tematik alanda haritalama ve izleme raporları hazırlanmıştır.
– Türkiyede Katılımcı Demokrasinin Güçlendirilmesi:[i] Toplumsal Cinsiyet Eşitliğinin İzlenmesi Projesi (Faz II)
Kısaca CEİDİzler olarak ifade edilen Proje, bir önceki proje kapsamında, Faz I, yürütülen çalışmaları daha da genişletmiştir. Gelir dağılımı, yoksulluk, sosyal yardımlar, adalete erişim, kadın mülteciler, bilim, teknoloji, mühendislik, matematik alanlarında toplumsal cinsiyet eşitliği ile toplumsal cinsiyet eşitliğine erkeklerin katılımı gibi yeni tematik alanlarda haritalama ve izleme raporları hazırlanmıştır.
- Yerelde hak temelli çalışan sivil toplum örgütlerinin, yerel yönetimlerin, kamu yararına çalışan örgütlerin, akademinin ve sendikaların toplumsa cinsiyet eşitliğine duyarlı hak temelli izleme kapasitelerini arttırmak üzere dokuz proje ilinde Yerel Eşitlik İzleme Platformları oluşturulmuştur. Bu platformların bileşenleri, toplumsal cinsiyet eşitliği ve hak temelli faaliyet gösteren sivil toplum örgütleri, üniversitelerin toplumsal cinsiyet alanında çalışan akademisyenler ve akademik birimleri, kamu yararına çalışan meslek örgütleri, belediyeler ve yerel cinsiyet eşitliği birimleri, sendikaların toplumsal cinsiyet eşitliği ile ilgili birimleri ve uzmanlarıdır.
CEİD tarafından geliştirilen Cinsiyet Eşitliği İzleme Merkezi (CEİM)[ii] Türkiye’de bir ilk olma özelliği taşımaktadır. CEİM’de, insan hakları, toplumsal cinsiyet eşitliği, hak temelli izleme alanında yapılmış çalışmaları içeren bir e-kütüphane, hak temelli izleme alanında online eğitim setinin yer aldığı bir eğitim portalı ve göstergelerin verilere dayalı biçimde görsel ve sayısal olarak sunulduğu veri portalı yer almaktadır. Sivil toplum örgütlerinin ihtiyaç duyduğu izleme eğitimlerine destek verecek bir uzman havuzu da oluşturulmuştur.
Proje kapsamında yürütülen bir diğer önemli çalışma ise, düzenli aralıklarda yayınlanan Türkiye’de Toplumsal Cinsiyet Eşitliğini İzleme Raporları’dır. İki yılda bir yayınlanan raporlar “Yapısal İzleme” ve “Gösterge Temelli İzleme” olarak iki bölümden oluşmakta, yapısal izleme bölümünde yasal ve kurumsal düzeyde toplumsal cinsiyet eşitliğine yönelik gelişmeler değerlendirilmektedir. Bu kapsamda eşitliğin sağlanmasında önemli olan merkezi ve yerel politikalar, yürütülen programlar, verilen hizmetler incelenmekte ve ilgili kurumların strateji ve eylem planları toplumsal cinsiyet eşitliği çerçevesinde gözden geçirilmektedir.
Gösterge temelli izleme bölümünde ise Türkiye’nin toplumsal cinsiyet eşitliği açısından uluslararası düzeyde diğer ülkelerle karşılaştırılmasını sağlamak üzere hazırlanan CEİD Toplumsal Cinsiyet Eşitliği Endeksi – CEİD Endeks- yer almaktadır. Endeks, Türkiye’nin içinde yer aldığı OECD ülkelerinde sağlıklı yaşam hakkı, eğitim hakkı, çalışma hakkı, iyi ve yeterli yaşam hakkı, kararlara katılım hakkı ve şiddetsiz yaşam hakkı alanlarında 2010-2020 döneminde yaşanan gelişmeleri ve Türkiye’nin diğer ülkeler karşısındaki durumunu ortaya koymaktadır. CEİD Endeks uluslararası insan hakları belgelerinde toplumsal cinsiyet eşitliğini belirleyen hukuki, fiili ve dönüştürücü eşitlik bağlamında, ilgili alanlara ait insan hakları normlar ve standartlar gözetilerek oluşturulmuştur. Dahil edilen göstergelerde bu kavramsal çerçeveden hareketle, öncelikle haklara erişimde toplumsal cinsiyet eşitsizliğinin ölçülmesine özen gösterilmiştir. Erişimin yanı sıra göstergelerde fertlerin haklardan nasıl yararlandığının ve katılım biçimlerinin de temsil edilmesine dikkat edilmiştir. Ayrıca söz konusu haklardan yoksunluk bakımından eşitsizlikleri gösteren boyutlar dâhil edilerek, elde edilen Endeks değerlerinin zaman içinde toplumsal cinsiyet eşitsizliklerinde gözlenen değişimin yönünü ve değişimi tetikleyen alt faktörleri tespit etmede yol gösterici olması amaçlanmıştır. Endeks değerlerine ve sıralamalara CEİM Veri Portalı’ndan erişim sağlanabilmektedir.
CEİD’in Birleşmiş Milletler (BM) kuruluşları ile işbirliği içinde hazırladığı araştırma raporları da bulunmaktadır. Çocuk yaşta, erken ve zorla evliliklerin (ÇEZE) önlenmesi için BM Kadın Birimi (UN Women) ile çalışılmış ve ÇEZE İzleme ve Haritalama Raporu hazırlanmıştır. BM Kalkınma Programı (UNDP) Toplumsal Cinsiyet Endeksleri (2000-2020) temel alınarak Türkiye’nin toplumsal cinsiyete dayalı gelişmesinin ve toplumsal cinsiyet eşitliği performansının boylamsal analizi için UNDP ile işbirliğiyle yapılmıştır ve analiz sonuçları raporlanmıştır.
CEİD üyeleri, toplumsal cinsiyet eşitliği ile ilgili çeşitli alanlarda, farklı bölgelerde ve çok çeşitli kurum ve sivil toplum örgütlerinde faaliyet gösteren aktivistlerden oluşur.
CEİD toplumsal cinsiyet eşitsizlikleriyle mücadele eden tüm örgüt ve kişilere birlikte çalışmayı ve destek vermeyi sürdürecektir.
[1] Şu anki Aile ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı.
[i] https://ceidizler.ceid.org.tr
[ii] https://ceim.ceid.org.tr/
Yayınlanma Tarihi: 11.08.2023