Dünya genelinde cinsel yönelim ve cinsiyet kimliğine dayanan insan hakları ihlallerinin yoğunluğu ve var olan uluslararası hukuk mekanizmalarının heteronormatif karakteri nedeniyle bu ihlallerin görmezden gelinişi, insan hakları uzmanlarını harekete geçirmiş ve bu konuda bir belge hazırlamaya yöneltmiştir. 6-9 Kasım 2006 tarihlerinde bir grup uluslararası insan hakları uzmanı, cinsel yönelim ve cinsiyet kimliğine ilişkin uluslararası ilkeleri kaleme almak üzere Endonezya’nın Yogyakarta kentinde bir araya gelmiş ve bütün devletlerin uyması gereken hukuki standartları içeren bir rehber hazırlamışlardır. Belgenin tam adı “Cinsel Yönelim ve Cinsiyet Kimliğiyle İlişkili Olarak Uluslararası İnsan Hakları Hukukunun Uygulanmasına Dair Yogyakarta İlkeleri” dir (Yogyakarta İlkeleri, 2014). Belge kısa adıyla Yogyakarta İlkeleri olarak anılmaktadır. Yayınlandığı dönemde uluslararası hukuk alanında cinsel yönelim ve cinsiyet kimliğine dayanan ihlaller açısından herhangi bir düzenleme bulunmadığı göz önünde bulundurulduğunda bu belgenin önemi daha iyi anlaşılabilir. Belge giriş bölümü, 29 ilke[1] ve ek tavsiyelerden oluşmaktadır.
Yogyakarta İlkeleri’nin giriş bölümünde, cinsel yönelimleri[2] veya cinsiyet kimlikleri[3] ne olursa olsun tüm insanların insan haklarının tamamından yararlanması gerektiği vurgulanır. Ayrıca insan hakları uygulamalarının farklı cinsel yönelimlere ve cinsiyet kimliklerine sahip kişilerin özel durum ve tecrübelerini dikkate alması gerektiği de belirtilir.
Yogyakarta İlkeleri’nin yeni bir haklar dizisi getirmediği vurgulanmalıdır. Yogyakarta İlkeleri daha ziyade, devletlere var olan veya halihazırda uluslararası insan hakları metinlerinde kabul edilen hakların, gereklerini yerini getirmek konusundaki sorumluluğunu hatırlatır ve bu hakların cinsel yönelim ve cinsiyet kimliği sebep gösterilerek ihlal edilmesinin kabul edilemeyeceğini belirtir. Buna ek olarak Yogyakarta İlkeleri, devletlerin, bireylerin cinsel kimliğini kabul etmesi gerektiğini ve bireyleri herhangi bir cerrahi operasyona veya tıbbi tedaviye zorlayamayacağını belirtir.
2017 yılında Yogyakarta İlkeleri’ne ek olarak Yogyakarta artı 10 (Yİ+10, 2020) hazırlanmıştır. Yİ+10’un hazırlanma ve kaleme alınma gerekçesi, Yogyayakarta İlkeleri’nin 9 numaralı giriş paragrafına dayandırılmıştır. Buna göre, Yogyakarta İlkeleri’nin “zaman içerisinde ve farklı bölge ve ülkelerde çeşitli cinsel yönelimleri ve cinsiyet kimlikleri olan kişilerin yaşamlarında ve tecrübelerinde olabilecek değişiklikleri dikkate alacak şekilde düzenli olarak güncellenmesi” öngörülmektedir (Yİ+10, 2020:10).
Yİ+10, ayrıca cinsel yönelim ve cinsiyet kimliğini kavramlarına ek olarak cinsiyet ifadesi[4] ve cinsiyet özellikleri[5] kavramlarını ve bunun yanında 9 ek ilke[6] ve devletlere ek yükümlülükler getirmektedir.
Homoseksüel, lezbiyen, gay, biseksüel, interseks vb. ifadelerin/kavramların kullanılmasının yerine cinsel yönelim, cinsiyet kimliği, cinsiyet ifadesi ve cinsiyet özellikleri kavramlarının kullanılması önemlidir, zira Yogyakarta İlkeleri belirli bir grup için belirli standartlar getirmez; evrensel olma hedefindedir (O’Flaherty, 2015: 284). İlkeleri kaleme alanlar, insanları tüm kültürler için geçerli olabilecek belirli kimlik kategoriyle etiketlemekten kaçınmışlardır. Zira cinsel yönelim ve cinsiyet kimliği kavramları akışkandır. Bir kişiyi bu kategorilerden birinin içine girmeye zorlamak, ilkelerin karşı çıktığı anlayışın aynısını devam ettirmek olur (An Activist’s Guide to The Yogyakarta Principles, 2010: 23). Gay, lezbiyen, trans vb. belirli kategoriler kullanmak yerine, cinsel yönelim ve cinsiyet kimliği kavramlarını kullanmak bir açıdan daha önemlidir. Şöyle ki, LGBTİ+ gibi kategorileri kullanmak, LGBTİ+ olanlar ve olmayanlar gibi bir ayrım getirmektedir. Halbuki her insanın cinsel yönelimi ve cinsiyet kimliği vardır (Otto, 2015). Dolayısıyla cinsel yönelim ve cinsiyet kimliği ifadelerine dayanan bir metin, bu ayrımın da önüne geçecektir.
Altı çizilmesi gereken bir diğer nokta ilkelerin hukuken bağlayıcı olmamasıdır. Bununla birlikte, hukuken bağlayıcı olmasalar da uluslararası insan hakları koruma mekanizmalarında Yogyakarta İlkeleri’nin etkisi görülebilir. Örneğin, insan hakları, cinsel yönelim ve cinsiyet kimliğiyle ilgili olarak ilk Birleşmiş Milletler (BM) kararı olan 17/19 kararı, BM Konseyinde 2011 yılında kabul edilmiştir. Bu kararla İnsan Hakları Yüksek Komiserliğinin hazırlayacağı ilk BM raporunun[7] önü açılmıştır (BM İnsan Hakları Yüksek Komiserliği, 2013).
İnsan Hakları Konseyinin bir diğer koruma mekanizması olan “Evrensel Periyodik İnceleme” belgelerinde ve 2007-2010 yılları için yapılan incelemede devletlere Yogyakarta İlkeleri’ni uygulamaları gerektiğinin hatırlatılması, ilkelerin BM düzeyinde yarattığı etkiyi göstermek bakımından önemlidir (O’Flaherty, 2015). Bir diğer önemli gelişme ise BM İnsan Hakları Yüksek Komiserliğinin 2012 yılında hazırladığı “Herkes Özgür ve Eşit Doğar, Uluslararası İnsan Hakları Hukukunda Cinsel Yönelim ve Cinsiyet Kimliği” global kampanyası ve beraberinde gelen metin olmuştur (BM İnsan Hakları Yüksek Komiserliği, 2013). Bu belgede her ne kadar Yogyakarta İlkeleri’ne doğrudan atıf yapılmasa da, belgenin kendisini ilkelerin yayınlanmasının uluslararası hukuk üzerindeki bir etkisi olarak görmek mümkündür (O’Flaherty, 2015).
Kaynakça
An Activist’s Guide to The Yogyakarta Principles on the Application of International Human Rights Law in Relation to Sexual Orientation and Gender Identity (2010). https://outrightinternational.org/sites/default/files/Activists_Guide_Yogyakarta_Principles.pdf (Erişim tarihi: 09.01.2022).
Cinsel Yönelim ve Cinsiyet Kimliğiyle İlişkili Olarak Uluslararası İnsan Hakları Hukukunun Uygulanmasına Dair Yogyakarta İlkeleri (2014). (A. Eti ve M. Köylü, Çev.). Ankara: Pembe Hayat ve KAOS GL.
Köylü, M. ve Uzun, D. U. (Ed.). (2020). Cinsel Yönelim ve Cinsiyet Kimliği, Cinsiyet İfadesi ve Cinsiyet Özellikleri ile İlişkili Olarak Uluslararası İnsan Hakları Hukukunun Uygulanmasına Dair Yogyakarta İlkeleri (A. Eti ve I. Demirakın, Çev.). Ankara: KAOS GL.
BM (2011). Discriminatory Laws and Practices and Acts of Violence against Individuals Based on their Sexual Orientation and Gender Identity (2011). BM İnsan Hakları Yüksek Komiserliği Raporu, (A/HRC/19/41).
BM İnsan Hakları Yüksek Komiserliği (2013). Herkes Özgür ve Eşit Doğar, Uluslararası İnsan Hakları Hukukunda Cinsel Yönelim ve Cinsiyet Kimliği. New York ve Ceneva: BM (Türkçe Basım).
O’Flaherty, M. (2015). The Yogyakarta Principles at Ten. Nordic Journal of Human Rights, 33(4): 280-298.
Otto, D. (2015). Queering Gender [Identity] in International Law. Nordic Journal of Human Rights, 33(4): 299–318.
The Yogyakarta Principles. https://yogyakartaprinciples.org/principles-en/ (Erişim tarihi: 13.04.2021).
The Yogyakarta Principles plus 10. http://yogyakartaprinciples.org/principles-en/yp10/ (Erişim tarihi: 13.04.2021).
[1] İlkelerin tamamı için bkz. (Yogyakarta İlkeleri, 2014). Orjinal metin için bkz. https://yogyakartaprinciples.org/principles-en/ (Erişim tarihi: 13.04.2021).
[2] Yogyakarta İlkeleri’ne göre cinsel yönelim “kişinin farklı bir cinsiyete, aynı cinsiyete veya birden fazla cinsiyete duyduğu derin duygusal, cinsel ve duygulanımsal çekim ve bu kişilerle girdiği yakın ve cinsel ilişki kapasitesi”dir (Yogyakarta İlkeleri, 2014: 6).
[3] Yogyakarta İlkeleri’ne göre cinsiyet kimliği “kişinin toplumsal cinsiyetine dair derinden hissettiği iç ve bireysel tecrübesi” dir (Yogyakarta İlkeleri, 2014: 6).
[4] Cinsiyet ifadesi terimi “kişinin cinsiyetini- giyimi, saç modeli, aksesuarları ve kozmetikleri dâhil- fiziksel görünümü ve tavırları, konuşması, davranış̧ kalıpları, isimleri, kişisel referansları ile sunması olarak kavrar; ayrıca cinsiyet ifadesi, bir kişinin cinsiyet kimliğine uygun olabileceğini veya olmayabileceğini” ifade eder (Yİ+10, 2020: 13).
[5] Cinsiyet özellikleri, “cinsel organlar ve diğer cinsel ve üreme anatomisi, kromozomlar, hormonlar ile ergenlikten kaynaklanan ikincil fiziksel özellikler de dahil olmak üzere her bireyin cinsiyete ilişkin fiziksel özellikleri”ni ifade eder (Yİ+10, 2020: 14).
[6] İlkelerin tamamı için bkz. (Yİ+10, 2020). Orijinal metin için bkz. http://yogyakartaprinciples.org/principles-en/yp10/ (Erişim tarihi: 13.04.2021).
[7] BM İnsan Hakları Yüksek Komiseri Raporu, “Discriminatory Laws and Practices and Acts of Violence against Individuals Based on their Sexual Orientation and Gender Identity” (A/HRC/19/41).
Yayınlanma Tarihi: 08.07.2022
