Onur Yürüyüşü, LGBTİ+’ların varoluşlarını reddeden, hakir gören, baskılayan, şiddet uygulayan ve nefretle karşı çıkan topluma rağmen kendilerine ve birbirlerine sahip çıkmalarını kutladıkları bir dayanışma ve politik ifade alanıdır. Dünyada çeşitli şehirlerde yapılan bu yürüyüş, her yıl çoğunlukla Haziran ayının son haftasında gerçekleştirilir. Onur Haftası olarak adlandırılan bu haftada, yürüyüşün yanı sıra sosyal ve politik içerikli etkinlikler de düzenlenir.
28 Haziran 1969’da sabaha karşı, New York’un Greenwhich Village mahallesinde polis tarafından Stonewall Inn barına düzenlenen baskın sonrası çıkan isyanlar, LGBTİ+ Onur Yürüyüşü’ nün dünyanın birçok yerinde her yıl gerçekleşen bir gelenek haline gelmesine neden olan olayların başlangıç noktası olarak anılır. Polislerin bara baskın düzenleme nedeni alkol ruhsatı olmadan hizmet vermesi olsa da, bu tür baskınlarda LGBT’lere yönelik şiddet, taciz ve gözaltılar yaygın uygulamalar arasındadır (Poehlmann, 2016). Her ne kadar Stonewall Inn baskını ve isyanı o yıllarda ABD’de yaşanan ilk ve son baskın ya da isyan olmasa da, LGBTİ+ hareketinin kolektif hafızasında “bardağı taşıran son damla” olarak yer etmiştir. Ertesi sene, 1970’de, LGBT aktivistler tarafından Stonewall isyanlarını anmak için Los Angeles, New York ve Chicago’da düzenlenen yürüyüşler zaman içinde başka şehir ve ülkelere yayılmış ve Onur Yürüyüşü bir gelenek haline gelmiştir (Mattson, 2019).
“Pride” (onur) kelimesi eski İngilizce’de kibir anlamında iken, zaman içerisinde “makul seviyede haklı bir özsaygı” manasına da gelmeye başladı. Utanç kelimesinin karşıtı olarak kolektif değer duygusunu ifade etmek için, önceleri siyahların Sivil Hakları Hareketi, daha sonra ise LGBTİ+ hareketi tarafından sahiplenildi (“Merriam-Webster”, t.y.).
LGBTİ+ hareketi içinde “pride” kelimesinin kullanımına 1970’de gerçekleşen etkinlik ve yürüyüşlerden önce de rastlıyoruz. Örneğin, 1967’de Los Angeles’taki Black Cat barına yapılan polis baskınına tepki olarak gelişen isyanın ardından kurulan Personal Rights in Defense and Education (PRIDE) [Savunma ve Eğitimde Kişisel Haklar], ismini doğrudan bu kelime üzerinden kurmuştu. Gerçekleştirdiği protesto yürüyüşü basında yer almayan PRIDE, kendi yayınını çıkarmaya karar verdi ve halen https://www.advocate.com/ adresinde yayın hayatına devam eden LGBT dergisi The Advocate böylece kurulmuş oldu (Peterson vd., 2019).
Türkiye’de ilk sokak eylemi, Beyoğlu Emniyet Müdürlüğü’nün uyguladığı sistematik şiddet ve baskıyı kamuoyunun dikkatine getirmek için trans kadınların 1987’de gerçekleştirdiği açlık grevidir. Eşcinsellerin toplantılar yapmaya, örgütlenmeye başladığı bu yılların ardından, 1993’te Onur Yürüyüşü’ nü de içeren “Cinsel Özgürlük Etkinlikleri” planlandı. Bu yürüyüş valilik yasağı ve polis müdahalesi nedeniyle gerçekleştirilemedi. Yurt dışından gelen, aralarında milletvekillerinin de olduğu grup gözaltına alındı, 27 kişi sınır dışı edildi. Bu etkinlik çalışmaları sırasında kurulan Lambdaistanbul, örgütlenme faaliyetlerine ve basına kapalı da olsa Onur Haftası’nda etkinlikler düzenlemeye devam etti (İnce, 2014).
Onur Yürüyüşü, ilk girişimden 10 yıl sonra, 2003’te İstanbul’da gerçekleşti. Onur Haftası boyunca düzenlenen etkinlikler, önceki senelerden farklı olarak, pazar günü İstiklal Caddesi’nde yapılan Onur Yürüyüşü ile noktalandı. Yaklaşık 40 kişinin katıldığı bu yürüyüş her sene tekrarlanmaya başladı ve bir gelenek oluştu. Özellikle 2008 yılında Lambdaistanbul LGBTT Dayanışma Derneği’ne açılan kapatma davası nedeniyle bir kırılma yaşandı. İki binden fazla kişinin katıldığı bu yürüyüşte, katılımcı sayısının artmasının yanı sıra katılımcı profili de çeşitlendi. LGBTİ+’lar, aileleri, yakınları, arkadaşları ve LGBTİ+ haklarını destekleyen sanatçılar, siyasetçiler, farklı toplumsal kesimlerden dernekler, oluşumlar Onur Yürüyüşlerinde görmeye alıştığımız simalar haline geldi (Thedimi & Başaran, 2012). 2010 yılında İstanbul’da onur kutlamalarının kapsamı genişledi ve transların yaşadıkları sorunlara dikkat çekmek için LGBT Onur Haftası’ndan önce Trans Onur Haftası kutlamaları ve Trans Onur Yürüyüşü yapılmaya başlandı (Kaos GL, 2010). 2011 yılında ODTÜ’lü öğrenciler üniversite yönetiminin LGBT Topluluğu kurma başvurularını reddetmesi üzerine kampüste Onur Yürüyüşü düzenlemeye başladılar (Bianet, 2011).
Türkiye’de ikinci kırılma noktası olarak 2013’te Gezi direnişi döneminde gerçekleştirilen Onur Yürüyüşleri değerlendirilebilir. Türkiye’nin pek çok ilinde LGBTİ+’ların açık kimlikleri ve gökkuşağı bayraklarıyla Gezi direnişine katılmaları, toplumsal bir görünürlük yarattı. İstanbul’da, yüz bin kişinin katıldığı tahmin edilen, o zamana kadarki en geniş katılımlı LGBTİ+ Onur Yürüyüşü gerçekleştirildi. Sokaklara taşan kalabalık ve gün boyu Twitter’da trending topic olan #direnayol, LGBTİ+ mücadelesinin artık dernek çevreleriyle sınırlı kalmadığının, toplumsallaştığının ve birçok çevre tarafından desteklenmeye başladığının göstergesiydi (Twitter, 2013). Aynı sene İzmir’de de Onur Yürüyüşü yapılmaya başlandı. 2015 yılına geldiğimizde bir yandan Mersin, Malatya, Çorum, Samsun gibi Türkiye’nin 11 farklı ilinde Onur Yürüyüşleri yapılırken, bir yandan da İstanbul LGBTİ+ Onur Yürüyüşü polis saldırısıyla engellenmeye çalışıldı (Birgün, 2015). 2016’da İstanbul Trans Onur Yürüyüşü’ne gerçekleştirilen polis saldırısının ardından, İstanbul LGBTİ+ Onur Yürüyüşü eylem komitesi polisin, “dağılın ve hayatın normal akışına dönmesine izin verin” çağrısına riayet edip “dağılıyoruz” diyerek, İstiklal Caddesi’nin birçok sokağında ve İstanbul’un başka ilçelerinde lokal Onur Haftası kutlamaları gerçekleştirilmesini koordine etti (Bianet, 2016).
Kasım 2017’de Ankara Valiliği “toplumsal duyarlılıklar, kamu güvenliği, genel sağlık ve ahlakın korunması” gerekçelerini göstererek Ankara’da LGBT etkinlikleri düzenlenmesini süresiz yasakladı (BBC, 2017). Devam eden yıllarda, başka şehirlerdeki LGBT etkinlikleri ve Onur Yürüyüşleri de yasaklanmaya başladı (Erol, 2019). Türkiye’de LGBTİ+ dernek ve oluşumları bir yandan yasaklara rağmen etkinlik ve yürüyüşlerine devam ediyor bir yandan da bu yasaklara karşı hukuk mücadelesi sürdürüyorlar. Örneğin 2017 İstanbul LGBTİ+ Onur Yürüyüşü’nde gözaltına alınan ve polis şiddetine maruz bırakılan Aslı Yasemin tazminat davası açtı ve davayı kazandı; yine Kaos GL Derneği, Ankara’daki süresiz yasaklarla ilgili verdiği hukuk mücadelesini kazandı (Tar, 2020).
Kaynakça
#direnayol. (2013). Erişim Adresi: https://twitter.com/search?q=%23direnayol%20until%3A2013-07-01%20since%3A2013-06-29
“26 Haziran’da Yürümüyoruz, İstiklal Caddesi’nin Her Köşesine Dağılıyoruz”. (2016, 24 Haziran). Bianet. https://m.bianet.org/bianet/lgbti/176231-26-haziran-da-yurumuyoruz-istiklal-caddesi-nin-her-kosesine-dagiliyoruz
Ankara Valiliği’nden LGBT etkinliklerine süresiz yasak. (2017, 19 Kasım). BBC Türkçe. https://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-42043386
Erol, A. (2019, 9 Temmuz). Ailemiz Her Şeyimiz ama LGBTİ’leri istemeyiz! Kaos GL. https://www.kaosgl.org/haber/ailemizherseyimiz-ama-lgbtileri-istemeyiz
İlk Trans Onur Yürüyüşü Yarın! (2010). Kaos GL. https://www.kaosgl.org/haber/ilk-trans-onur-yuruyusu-yarin
İnce, E. (2014, 8 Aralık). LGBTİ: Kaldırımın Altından Gökkuşağı Çıkıyor. Bianet. http://bianet.org/bianet/lgbti/160544-lgbti-kaldirimin-altindan-gokkusagi-cikiyor
Mattson, G. (2019, 12 Haziran). The Stonewall Riots Didn’t Start the Gay Rights Movement. JStor Daily. https://daily.jstor.org/the-stonewall-riots-didnt-start-the-gay-rights-movement/
Peterson, A., Wahlström, M. ve Wennerhag, M. (2018). Pride Parades and LGBT Movements. Routledge. https://www.taylorfrancis.com/books/e/9781315474052
Poehlmann, T. (2016). The Stonewall Riots: The Fight for LGBT Rights. Minnosota: Essential Library, ABDO.
Polis saldırmasaydı Onur Yürüyüşü’nde bu basın açıklaması okunacaktı. (2015, 29 Haziran). Birgün. https://www.birgun.net/haber/polis-saldirmasaydi-onur-yuruyusu-nde-bu-basin-aciklamasi-okunacakti-83742
‘Pride’: The Word That Went From Vice to Strength. (t.y.). Merriam Webster. https://www.merriam-webster.com/words-at-play/pride-meaning-word-history
Tahaoğlu, Ç. (2011, 6 Mayıs). LGBT’ler ODTÜ Yönetimini Protesto Ediyor. Bianet. http://bianet.org/bianet/toplumsal-cinsiyet/129821-lgbt-ler-odtu-yonetimini-protesto-ediyor
Tar, Y. (2020, 23 Mart). Ankara’daki ikinci LGBTİ+ etkinlik yasağı da kaldırıldı! Kaos GL. https://www.kaosgl.org/haber/ankara-daki-ikinci-lgbti-etkinlik-yasagi-da-kaldirildi
Tar, Y. (2020, 4 Mart). Onur Yürüyüşü’nde gözaltına alınan aktivist tazminat davasını kazandı! Kaos GL. https://www.kaosgl.org/haber/onur-yuruyusu-nde-gozaltina-alinan-aktivist-tazminat-davasini-kazandi
Thedimi, O. ve Başaran Y. T. (2012). Onur Yürüyüşüne Gittik. Lambda İstanbul. http://www.lambdaistanbul.org/s/yasam/onur-yuruyusune-gittik/
Yayınlanma Tarihi: 30.04.2021
