Eşcinsellik, biseksüellik ve transseksüellik gibi cinsel yönelim ve cinsiyet kimliklerine karşı olumsuz duygular, tutumlar, korku veya iğrenme hissetme ve şiddete varan davranış biçimleri heteroseksüel matrise uymayan kişilere yönelik fobik yaklaşımlara işaret eder. Bu geniş tanıma bakarak, homofobi eşcinsellere ilişkin olumsuz duygu, tutum ve zaman zaman şiddet içeren davranışları anlatırken, bifobi biseksüellere yöneltilen, transfobi ise translara yöneltilen benzer olumsuz duygu ve tavırların nedeni olan önyargı ve nefretin ifadesi olarak tanımlanabilir. Homofobi, bifobi ve transfobi terimleri, bedenlere ikili cinsiyet biçimini dayatan ve arzuyu heteroseksüelleştiren matrisin duygulanımsal ve pratik sonuçlarına işaret ettikleri için bir kavram seti olarak ele alınsa da her bir terimin işaret ettiği nefret biçimi özgün motivasyonlar barındırır. Bu bakımdan homofobi, bifobi ve transfobi birbirine indirgenemez dinamiklere dayanır.
Tek seferlik bir olay olabildiği gibi süreklilik arz eden taciz ve yıldırma süreçlerinin de bir parçası olan homofobi, kavram olarak ilk kez 1960’ların sonunda Amerikan klinik psikolog George Weinberg tarafından Toplum ve Sağlıklı Eşcinsel adlı kitapta kullanılmıştır (Göregenli ve Karakuş, 2011: 53). Fobi kelimesinin seçimi kafa karıştırıcı olabilmektedir. Çünkü kelime genel anlamıyla irrasyonel korkuları ifade etse de, homofobi eşcinsel duygulara, erotizme ve cinselliğe yönelik zorbaca, alaycı veya dışlayıcı pratiklere işaret eden bir tanımlamadır. Homofobi, yalnızca heteroseksüellerde görülmez, eşcinsellerde de kendi duygusuna ve bedenine yönelik olarak ortaya çıkabilir. Homofobinin ne olduğunu bütünsel olarak anlayabilmek için heteronormativite ve heteroseksizm kavramlarına bakmak gereklidir.
Heteroseksizm, ikili cinsiyet kabülünden yola çıkarak kadın ve erkek arasında gerçekleşen duygusal ve cinsel ilişkiler bütününü, yani heteroseksüelliği normal, üstün, doğal ve meşru cinsel yönelim olarak gören, heteroseksüellik dışındaki cinsel yönelim ve kimlikleri yok sayan ya da ikincilleştiren ve düşmanlaştıran bir ayrımcılık ideolojisidir. Heteronormative ise heteroseksüelliğin yegane cinsel yönelim olduğunda ısrar eden, zaman zaman kültürel ve dinsel yaklaşımları da arkasına alarak heteroseksüelliği zorunlu bir norm olarak dayatan iktidar sistemine işaret eder. Başka bir deyişle, heteronormativite heteroseksüel olmayan cinsellikleri marjinalleştiren, sapkın kategorisine yerleştiren, değersizleştiren, baskılayan ve farklı biçimlerde şiddet kullanarak ve hizaya çeken bir iktidar sisteminin ifadesidir (Çakırlar ve Delice, 2012; Altınpolat, 2017). Butler’a göre (2008) heteronormativenin belirgin istikrarı, kadın – erkek ikiliğine dayanan ikili cinsiyet kimliğini doğallaştırma başarısına bağlıdır. Bu şekilde heteroseksüellik kurumsallaşırken hiyerarşik bir üstünlük de kazanır. Böylece toplumsal cinsiyet normlarına uymayan cinsiyet kimlikleri “gelişimsel hatalar” ve “kültürel imkansızlıklar” olarak görülür.
Heteroseksizmin heteronormativeye muhtaçlığı açıktır; kendisini heteronormatif normlar temelinde belirler ve büyütür. Heteronormatif normlar da doğrudan kişilerin cinselliklerini, yaşantılarını ve duygularını heteroseksüellik baskısıyla denetler, heteroseksüelliği topluma nüfuz edecek şekilde biçimlendirir (Başar vd., 2010). Bu yaklaşımdan bakıldığında, bireysel düşmanlıklar ve nefretten doğan, politik bir arka planı olmayan tepkiler gibi gösterilmeye çalışılan homofobinin oluşmasında toplumsal yapının çoklu etkisi görülecektir.
Tüm bunların ışığında homofobi bireysel bir tutum olmaktan çok bireylerce veya topluca uygulanan, kalıp yargılara dayanan, arzu ve cinsel kimliklerin eksenini heteroseksizmle belirleyen, mevcut toplumsal ve kültürel bağlamlar içinde oluşan, eşcinsel kişilere yönelik korku ve nefretin ifadesidir. Benzer biçimde ayrımcı bir ideoloji olan heteroseksizmle simbitoyik bir ilişki içinde olan homofobi, heteroseksüellik dışı cinsel yönelimlerin yok edilmesini veya iyi ihtimalle gizli kalmasını dayatan (Kaos GL, 2013), cinsiyetçilik ve ırkçılık gibi ideolojilerle de (Göregenli, 2012) işbirliği içinde olan kompleks bir yapının sonucudur.
Bifobi, biseksüel kişilere yönelik nefret ve korku duygularıyla zorbalık ve ayrımcılık uygulama, kimliklerinden utandırma, sindirme ve dışlama pratiğidir. Elbette bifobiden bahsedebilmek için “biseksüel kimdir” sorusu gündeme gelir. Kişinin birden fazla cinsiyetten duygusal ve cinsel olarak hoşlanması anlamına gelen biseksüellik, heteroseksüellik veya eşcinsellik gibi bir cinsel yönelimdir. Adındaki “bi” iki cinsiyete işaret ediyor gibi görünse bile, biseksüel kişiler kendilerini çeşitli cinsiyetlerden hoşlanıyor olarak tanımlayabilirler (Kaos GL, 2013; Kaos GL, 2019; Tar, 2017). Homofobi kavramında geçerli olan bazı dinamikler bifobi için de geçerlidir. Ancak bifobinin temel dinamiği kişinin heteroseksüel erotik arzuları da hisset(ebil)mesine “rağmen” heteroseksüel olmayan cinsellik biçimlerine de yaşamında yer açabilmesidir. Bu açıdan biseksüellik, eşcinselliğe dair çaresiz bir “hastalık” veya bir tür “yaratılış/fıtrat” gibi özcü açıklamaları ve muhafazakar meşruiyet arayışlarını da yerinden eder. Biseksüeller çoğu kez “açgözllük, doyumsuzluk, kararsızlık” gibi suçlamalarla ve nefret söylemleriyle karşılaşırlar.
Biseksüellik ve dolayısı ile bifobi ilk olarak 70’lerin sonları, 80’lerin başlarında lezbiyen ve gey topluluklarında tartışılmaya başlanmış, dolaylı da olsa mesele edilmiştir (Jagose, 2015). Eşcinsel kişiler de zaman zaman bifobiyi benimsediği için biseksüeller homofobik olan ve olmayan kişilerin bifobik yaklaşımlarıyla karşı karşıya kalabilirler. Bifobik yaklaşımlar, biseksüelliğin geçerliliğini sorgulayacak zemin hazırlayarak biseksüellerin toplumda yaşadıkları ayrımcılıkları ve problemleri görünmezleştirirler. Dolayısı ile biseksüellerin gündelik yaşamda ve politik mücadelede dayanışmadan mahrum bırakılmasına neden olurlar.
Transfobi, transgender veya transseksüel kişilere ya da doğrudan transseksüelliğe karşı duyulan hoşnutsuzluğu ve olumsuz tutumu kapsamaktadır. Transfobi, biyolojik cinsiyetten beklenen seksüel ve toplumsal rollere uymayarak cinsiyet değiştirenlere karşı bir tür kaygı ve korku ifadesidir,[1] beraberinde tiksintiyi, nefreti veya rahatsızlığı ve bunlara bağlı olarak şiddeti kapsayabilir. Transfobi temel olarak cis-normativiteye dayanır. “Cis-normativite cisgender olmanın tek normal cinsiyet kimliği olarak görülmesi, toplumsal değerlerin, kuralların ve yaşam biçimlerinin herkes cisgender cinsiyet kimliğindeymiş gibi kabul edilmesidir. Bu normatif anlayış cisgender olmayan kimliklerin görünmez kılınmasına neden olduğu gibi cisgender kimliğin trans kimliğinden daha üstün olduğu varsayımına da dayanır. Bütün bir toplumsal yapıyı inşa eden cisnormativite, trans kimlik ve deneyimleri ikincilleştirir ve bir yandan da trans kimlikleri cisgender kimlik üzerinden anlamlandırır, cisgender olmayı merkeze alır.”[2]
Homofobi gibi transfobi de sık sık bireysel veya kurumsal ayrımcılık, önyargı ve şiddet vakalarıyla sonuçlanır. Transfobi, yine homofobi gibi, bireylerde kendiliğinden değil, belirli bir sosyal, politik, kültürel bağlam içinde ortaya çıkar (Kaos GL, 2013; Kaos GL, 2016).
Bugün LGBTİ’ler homofobik, transfobik, bifobik yaklaşımlar/engellemeler/saldırılar ile baş edebilmek için örgütlü bir mücadele veriyorlar. Çeşitli derneklerde, ağlarda ve yapılarda bir araya gelerek uğradıkları ayrımcılık ve şiddetle mücadele edebilecekleri dayanışma ağları kuruyorlar. Ayrımcılığa karşı bu mücadeleye, heteroseksizm karşıtı bir mücadele olduğu için heteroseksüeller de katılmaktalar.
Kaynakça
Altınpolat, R., (2017). LGBTİ’lere Yönelik Ayrımcılığı Tarihsel ve Politik Temelde Kavramak. TTB Mesleki Sağlık ve Güvenlik Dergisi, 17 (64), 2-14.
Başar, K., Nil, M. Ş., ve Kaptan, S. (2010). Eşcinsellikle İlgili Yaygın Yanlışlar, Bilimsel Doğrular. A. Erol ve N. Öztop (Haz.), Homofobi Kimin Meselesi: Anti-Homofobi Kitabı II içinde (s. 68-77). Ankara: Kaos GL Yayınları.
Butler, J. (2008). Cinsiyet Belası: Feminizm ve Kimliğin Altüst Edilmesi (B. Ertür, Çev.). İstanbul: Metis Yayınları.
Çakırlar, C. ve Delice, S. (Haz.) (2014). Cinsellik Muamması, Türkiye’de Ouerr Kültür ve Muhalefet. İstanbul: Metis Yayınları.
Göregenli, M. ve Karakuş, P. (2011). Türkiye’deki LGBT Bireylerin Günlük Yaşamlarında Maruz Kaldığı Heteroseksist Ayrımcı Tutum ve Uygulamalar. A. Erol (Haz.), Heteroseksizme Karşı Gökkuşağı Antihomofobi Kitabı III içinde (s. 53-62). Ankara: Ayrıntı Basımevi.
Göregenli, M., (2012). Temel Kavramlar: Önyargı, Kalıpyargı ve Ayrımcılık. M. Ceyhan ve K. Çayır (Ed.), Ayrımcılık: Çok Boyutlu Yaklaşımlar içinde (s. 17-27). İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
Kaos GL (2016). Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı İçin LGBTİ Hakları El Kitabı. Ankara: Kaos GL Yayınları.
Kaos GL (2019). Bi+seksüeller Burada! Ankara: Kaos GL Yayınları.
Jagose, A. (2015). Queer Teori: Bir Giriş (A. Toprak, Çev.). Ankara: Kaos GL Yayınları.
Tar, Y. (2017). Biseksüellik Kararsızlık mı?. KAOS GL. https://kaosgl.org/haber/lsquobiseksuellik-kararsizlik-mirsquo (Erişim tarihi: 23.09.2021).
[1] https://www.bpwankara.org/cms-uploads/bpw-bilgi-bankasi-lgbt-temel-kavramlar-turkiyede-lgbti-hareketi.pdf (Erişim tarihi: 23.09.2021)
[2] https://kaosgl.org/haber/kaos-gl-sozluk-cisnormativite (Erişim tarihi: 18.11.21)
Yayınlanma Tarihi: 12.11.2021
